Ενας διασπασμένος κόσμος

«Τα σχήματα των ηπείρων είναι τόσο αναγνωρίσιμα, που μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια και να οπτικοποιήσουμε το περίγραμμά τους», γράφει ο καθηγητής ανθρωπογεωγραφίας Πολ Ρίτσαρντσον στο βιβλίο του «Μύθοι της γεωγραφίας. Οκτώ λανθασμένες αντιλήψεις για τον κόσμο» (μτφρ.: Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Ψυχογιός). Προσθέτει όμως: «Με το που κάνουμε γι’ αυτές ως και τις πλέον βασικές […]

​

«Τα σχήματα των ηπείρων είναι τόσο αναγνωρίσιμα, που μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια και να οπτικοποιήσουμε το περίγραμμά τους», γράφει ο καθηγητής ανθρωπογεωγραφίας Πολ Ρίτσαρντσον στο βιβλίο του «Μύθοι της γεωγραφίας. Οκτώ λανθασμένες αντιλήψεις για τον κόσμο» (μτφρ.: Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Ψυχογιός). Προσθέτει όμως: «Με το που κάνουμε γι’ αυτές ως και τις πλέον βασικές ερωτήσεις, τα πράγματα αρχίζουν να καταρρέουν. Πόσες ήπειροι υπάρχουν; Η απάντηση φαντάζει απλή, όμως στην πραγματικότητα εξαρτάται από το αν θεωρούμε τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική χωριστές ηπείρους ή η Ανταρκτική ορίζεται ως ξεχωριστή ήπειρος».

Κατά τον Ρίτσαρντσον, η εδραιωμένη κατηγοριοποίηση των ηπείρων δεν ανταποκρίνεται σε κάποια προφανή επιστημονική ακρίβεια. Δεν καθορίζονται από την τεκτονική των πλακών ή τη γεωλογία. «Αν συνέβαινε αυτό, τότε θα έπρεπε να αφαιρέσουμε την Ινδία από την Ασία και να την προσθέσουμε στην Ωκεανία. Και αν χωρίζαμε τον κόσμο, ας πούμε, σύμφωνα με τα είδη φυτών και ζώων, τότε η έρημος της Σαχάρας θα έδειχνε πολύ πιο λογική ως ηπειρωτικό σύνορο ανάμεσα στην Ευρώπη και την Αφρική απ’ ό,τι η Μεσόγειος».

Επιμένουμε σε τέτοιους διαχωρισμούς οι οποίοι, με βάση τη γεωγραφική ομοιομορφία, τα εγγενή χαρακτηριστικά των τεράστιων αυτών περιοχών ή την επιστημονική ακρίβεια της ταξινόμησης των ηπείρων, δεν ισχύουν. Η πρώτη φορά που γίνεται χωρισμός των ηπείρων είναι τον 5ο π.Χ. αιώνα στην αρχαία Ελλάδα. Οι Ελληνες φιλόσοφοι, οι γεωγράφοι και οι θαλασσινοί εξερευνητές έδωσαν πρώτοι τις ονομασίες «Ευρώπη» και «Ασία» στη γη που βρισκόταν στις δύο πλευρές του Αιγαίου Πελάγους – τη Μαύρη Θάλασσα και την Αζοφική. «Αυτές οι θάλασσες ήταν ζωτικής σημασίας για την επικοινωνία, τον πολιτισμό και το εμπόριο του ελληνικού κόσμου. Ωστόσο, πέρα από ορισμένα τμήματα των ακτών τους, οι αρχαίοι Ελληνες είχαν περιορισμένη γνώση αυτών των τεράστιων χώρων». Η ιδέα τους όμως επικράτησε.

Τι σημαίνει αυτό; Οτι η ιδέα των ηπείρων είναι έως σήμερα ένα πολιτικό και πολιτισμικό κατασκεύασμα που διαμορφωνόταν πάντοτε από τις εκάστοτε κυρίαρχες δομές ισχύος. Οι προηγμένοι πολιτισμοί έκαναν τους διαχωρισμούς τους και, βέβαια, προήγαγαν τον δικό τους κόσμο έναντι των άλλων.

Αυτό έχει μια λογική, αλλά υποπίπτει σε ένα βασικό σφάλμα: θεωρεί τον χαρτογραφημένο αυτό κόσμο ως φυσικό και αμετάβλητο. Ειδικά σήμερα, τώρα, με τη ρευστότητα που βιώνουμε, από τις μετακινήσεις πληθυσμών έως την κλιματική αλλαγή, όλο αυτό το θεώρημα μοιάζει έωλο. Η άποψη του Ρίτσαρντσον: τέτοιες ταξινομήσεις προωθούν «εσφαλμένες υποθέσεις σχετικά με την ενότητα τεράστιων γεωγραφικών περιοχών και μονοδιάστατες έννοιες για τους ανθρώπους που τις κατοικούν. Ιδωμένες από αυτή τη σκοπιά, οι ήπειροι είναι αδέξιες και απλοϊκές οριοθετήσεις ενός διασπασμένου κόσμου».