Γιατί η Ελλάδα έχει μείνει στάσιμη στην κυκλική οικονομία νερού

Ο Αλέξανδρος Στεφανάκης, ο πρώτος Ελληνας που αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο στη Διεθνή Eνωση Υδάτων και γκουρού των τεχνητών υγροβιότοπων, μιλά για την οικολογική επεξεργασία και διαχείριση των υγρών αποβλήτων, τη λειψυδρία και τη νέα γενιά αντιπλημμυρικών έργων.

​

OAλέξανδρος Στεφανάκης, με πλούσιο βιογραφικό στην έρευνα αιχμής, στον κλάδο της Περιβαλλοντικής Μηχανικής είναι o πρώτος Eλληνας που αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο στη Διεθνή Ενωση Υδάτων. Το πνευματικό του παιδί είναι οι τεχνητοί υγροβιότοποι με στόχο τη διαχείριση των υγρών αποβλήτων.

Εχει σχεδιάσει τη μεγαλύτερη βιομηχανική μονάδα τεχνητού υγροβιότοπου στον κόσμο, για τη διαχείριση υγρών αποβλήτων πετρελαιοπηγών στο Ομάν. Η συγκεκριμένη εργασία έχει βραβευθεί από τον πρώην γ.γ. των Ηνωμένων Εθνών, Κόφι Ανάν, για τις περιβαλλοντικές της επιδόσεις (99% μείωση αερίων θερμοκηπίου). Εχει επίσης σχεδιάσει τη μεγαλύτερη μονάδα τεχνητού υγροβιότοπου στον κόσμο για την επεξεργασία αστικών υγρών αποβλήτων (16.000 μ³/μέρα) στη Σαουδική Αραβία (Red Sea Project).

OAλέξανδρος Στεφανάκης είναι επίκουρος καθηγητής της Σχολής Χημικών Μηχανικών και Μηχανικών Περιβάλλοντος του Πολυτεχνείου Κρήτης. Πρόσφατα ανέλαβε και καθήκοντα διευθυντή Τεχνολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος στο εν λόγω Πανεπιστήμιο, ενώ περιλαμβάνεται στη λίστα με το κορυφαίο 2% των επιστημόνων παγκοσμίως του Πανεπιστημίου Stanford.

Με αφορμή την εκλογή του στο προεδρείο της Επιστημονικής Ομάδας των Συστημάτων Τεχνητών Υγροβιότοπων για τον Ελεγχο της Ρύπανσης των Υδάτων, η «Κ» συζήτησε μαζί του το νευραλγικό θέμα της διαχείρισης των υδάτων στην εποχή της κλιματικής κρίσης.

– Κύριε Στεφανάκη εκλεγήκατε πρόεδρος στη Διεθνή Ενωση Υδάτων. Τι σημαίνει αυτό για εσάς;

Στην πραγματικότητα πρόκειται για τη δεύτερη διεθνή διάκριση. Το 2023 εκλέχθηκα και πρόεδρος στη Διεθνή Ενωση Οικολογικής Μηχανικής, οπότε τώρα… έκλεισε το καρέ. Στη Διεθνή Ενωση Υδάτων είμαι δραστήριος εδώ και 10 χρονιά, οπότε είχε έρθει η ώρα για να βάλω και εγώ την υποψηφιότητά μου. Ηταν σωστό τελικά το ένστικτό μου. Το 2026 το συνέδριο της Ενωσης θα πραγματοποιηθεί εδώ, στα Χανιά.

– Ποιο είναι το αντικείμενο της εφαρμοσμένης έρευνάς σας;

Πρόκειται για επεξεργασία και διαχείριση των υγρών αποβλήτων μέσα από πράσινες τεχνολογίες. Στην Ελλάδα, η εικόνα που έχουμε για αυτόν τον τομέα είναι ο βιολογικός καθαρισμός, μια εγκατάσταση βαριά, τσιμεντένια κ.τ.λ. Οι τεχνητοί υγροβιότοποι όπου έχω εξειδικευτεί, αφορούν την επεξεργασία των υγρών λυμάτων με μια τελείως πιο οικολογική μέθοδο. Με απλά λόγια, δημιουργούμε έναν υγροβιότοπο και εκμεταλλευόμαστε διεργασίες που συμβαίνουν στη φύση, μέσα σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον. Αυτό ονομάζεται «οικολογική μηχανική» ή αλλιώς «λύσεις βασισμένες στη φύση», ένας όρος που είναι πολύ της μόδας τελευταία. Προσωπικά, ασχολούμαι με τη συγκεκριμένη τεχνολογία τα τελευταία 15 χρόνια και έχω τη χαρά να έχω σχεδιάσει τις πιο μεγάλες μονάδες τεχνητών υγορβιότοπων στον κόσμο. Ο τεχνητός υγροβιότοπος στο Ομάν έχει έκταση 5.000 στρέμματα και επεξεργάζεται 180.000 κυβικά νερού την ημέρα. Στην ουσία, επεξεργάζεται τα υγρά απόβλητα που προκύπτουν από την άντληση και ανάκτηση υδρογονανθράκων. Μιλάμε για νερό που περιέχει πετρέλαιο, υδρογονάνθρακες. Μετά τη διαδικασία ανάκτησης προκύπτει μια τεράστια ποσότητα νερού που έχει ακόμα υπολειμματικούς υδρογονάνθρακες. Για να καταλάβετε την αντιστοιχία, για να βγάλεις ένα βαρέλι πετρέλαιο θα παραγάγεις από 3 έως 10 βαρέλια νερού. Το πώς διαχειρίζονται λοιπόν, οι πετρελαϊκές αυτό το νερό, καθορίζει την παραγωγή τους. Στη συνέχεια, το καθαρισμένο νερό διοχετεύεται σε ένα μεγάλο αρδευτικό πεδίο. Το πιο υποσχόμενο υλικό που προκύπτει στο τέλος είναι τα βιοκαύσιμα. Οταν δημιουργήθηκε ο τεχνητός υγροβιότοπος στο Ομάν, είχαμε και την πρώτη πτήση από Αμπου Ντάμπι-Αμστερνταμ με τα μισά καύσιμα στο αεροπλάνο να προέρχονται από τα βιοκαύσιμα του υγροβιότοπου. Επί της ουσίας μιλάμε για κυκλική οικονομία του νερού.

Στην πτήση από Αμπου Ντάμπι-Αμστερνταμ τα μισά καύσιμα του αεροπλάνου προέρχονται από τα βιοκαύσιμα του υγροβιότοπου. Επί της ουσίας μιλάμε για κυκλική οικονομία του νερού

– Τι συμβαίνει στην Ελλάδα με την επεξεργασία και τη διαχείριση των υγρών αποβλήτων;

Στην Ελλάδα, η επαναχρησιμοποίηση των υδάτων κυμαίνεται σε τραγικά ποσοστά. Μιλάμε για ένα 2-3% επεξεργασμένων εκροών. Δείτε τι συμβαίνει στην Κρήτη όπου ζω εγώ. Ενώ είναι γνωστό το πρόβλημα της λειψυδρίας, ο βιολογικός καθαρισμός των Χανίων όπως και οι περισσότεροι στη χώρα, πετάει το καθαρό νερό στη θάλασσα αντί να το αξιοποιεί για την άρδευση. Οι τεχνητοί υγροβιότοποι είναι τεχνολογία που μπορεί να μας βοηθήσει σημαντικά και στην επίλυση του προβλήματος της λειψυδρίας.

Τεχνητός υγροβιότοπος που σχεδίασε ο κ. Στεφανάκης στη Βραζιλία

– Μπορούμε όμως να την υποστηρίξουμε στην Ελλάδα;

Οι τεχνητοί υγροβιότοποι είναι από 10 έως 30% πιο οικονομικοί σε σχέση με άλλα συστήματα διαχείρισης υγρών αποβλήτων. Το δε κόστος λειτουργίας τους μπορεί να είναι έως και 90% μειωμένο σε σχέση με έναν κλασικό βιολογικό καθαρισμό. Συνήθως, εκπαιδεύουμε τους ντόπιους για την καθημερινή λειτουργία αυτών των συστημάτων. Ο πιο ειδικός χρειάζεται να επισκέπτεται το σύστημα μια φορά στους τέσσερις μήνες για την επίβλεψή του. Πριν από μερικά χρόνια σχεδιάσαμε μια μονάδα στη Βόρεια Ελλάδα, στην Κομοτηνή, και υπολογίσαμε πως το κόστος λειτουργίας ανά κάτοικο ήταν 7 ευρώ το έτος. Σε μια συμβατική μονάδα το κόστος ανέβαινε ακόμα και στα 300 ευρώ. Ο τεχνητός υγροβιότοπος μοιάζει με καλαμιώνα, σαν μια πράσινη συστάδα από καλάμια.

Στην Κομοτηνή υπολογίσαμε πως το κόστος λειτουργίας ανά κάτοικο ήταν 7 ευρώ το έτος. Σε μια συμβατική μονάδα το κόστος ανέβαινε ακόμα και στα 300 ευρώ. Ο τεχνητός υγροβιότοπος μοιάζει με καλαμιώνα, σαν μια πράσινη συστάδα από καλάμια

Σε κάθε περίπτωση, όλα τα παραπάνω έχουν μεγάλη σημασία αυτή τη χρονική στιγμή, δεδομένου ότι πριν από λίγο καιρό αναθεωρήθηκε η Ευρωπαϊκή Οδηγία για την Επεξεργασία Αστικών Λυμάτων, η οποία διεύρυνε το πεδίο της ισχύουσας Οδηγίας ώστε να καλύπτει όλους τους οικισμούς με περισσότερους από 1.000 κατοίκους, από 2.000 που ήταν μέχρι πρότινος. Στη χώρα μας, το 80% των οικισμών μέχρι 2.000 κατοίκους δεν εξυπηρετούνται από κάποια μονάδα επεξεργασίας υδάτων. Σε αυτό το timing λοιπόν, λύσεις βασισμένες στη φύση όπως οι τεχνητοί υγροβιότοποι δίνουν μια άμεση απάντηση στο πρόβλημά μας. Χρειαζόμαστε πολλά μικρά τέτοια συστήματα εκεί που παράγεται το απόβλητο για να μπορούμε να κάνουμε μετά την επαναχρησιμοποίηση, για παράδειγμα στην άρδευση. Σε Γαλλία και Γερμανία υπάρχουν χιλιάδες τέτοια μικρά συστήματα.

Να πω σε αυτό το σημείο πως δεν ισχύει επ’ ουδενί αυτό που κάποιοι περιγράφουν για τους τεχνητούς υγροβιότοπους: «Σκάβεις, βάζεις και λίγο χαλίκι, ρίχνεις και μερικές καλαμιές και τον έφτιαξες». Η φύση φαίνεται απλή αλλά μόνο απλή δεν είναι. Πρέπει να έχεις καλή γνώση των διεργασιών και πώς λειτουργεί ένα τέτοιο σύστημα για να το σχεδιάσεις. Απαιτεί εξειδικευμένους μηχανικούς. Υπάρχει σύστημα που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα και μέσα σε μια εβδομάδα έφραξε. Στην Ελλάδα λειτουργούν λιγότερες από 100 τέτοιες μονάδες. Τα μισά και περισσότερα συστήματα δημιουργήθηκαν πριν από δύο δεκαετίες από εταιρείες του εξωτερικού.

Πράσινη οροφή στο Πολυτεχνείο Κρήτης σχεδιασμένη από τους φοιτητές

– Τι είδους υγρά απόβλητα έχουμε στην Ελλάδα;

Κατά βάση, αστικά λύματα. Οι βιομηχανικές μονάδες, μικρότερες ή μεγαλύτερες, έχουν ή υποτίθεται πως πρέπει να έχουν σύστημα βιολογικού καθαρισμού. Να σας δώσω ένα πολύ κακό παράδειγμα: σε όλα την Ελλάδα, στην Κρήτη, στην Πελοπόννησο κ.α. έχουμε πολλά ελαιοτριβεία. Αυτά παράγουν ένα πολύ βεβαρημένο υγρό απόβλητο, το οποίο εμπεριέχει και στερεά απόβλητα. Εχει μάλιστα από 10 έως 20 φορές πιο υψηλό ρυπαντικό φορτίο από το ανθρωπολύμα. Αυτό το απόβλητο ξέρετε τι το κάνουμε; Συνήθως οι παραγωγοί σκάβουν και το πετούν μέσα σε λάκκους. Ετσι, μεταφέρεται αυτούσιο στα υπόγεια ύδατα.

– Πού αλλού βοηθούν οι βασισμένες στη φύση λύσεις;

Μας βοηθούν εξίσου πολύ και στις πόλεις, όπως για παράδειγμα στην αντιμετώπιση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας ή των πλημμυρών. Το πιο κλασικό παράδειγμα τέτοιων λύσεων είναι οι πράσινες οροφές και τα πράσινα δώματα. Συμβάλλουν στην ενεργειακή αποδοτικότητα ενός κτιρίου, αφού μειώνουν την απαιτούμενη ενέργεια για ψύξη ή θέρμανση, ενώ ταυτόχρονα βοηθούν στην αντιμετώπιση πλημμυρικών φαινομένων. Ενα δίκτυο με πράσινες οροφές μπορεί να συγκρατήσει έως και το 50% του βρόχινου νερού που καταλήγει στο έδαφος. Στο Πολυτεχνείο Κρήτης δημιουργήσαμε μια πράσινη οροφή, 70 τ.μ. αξιοποιώντας ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα που απευθυνόταν σε νέους φοιτητές. Απαιτούνται πολιτικές αποφάσεις. Πρέπει η Πολιτεία δηλαδή να αποφασίσει πως εφεξής κάθε νέα πολεοδομική άδεια που θα εκδίδεται, θα περιλαμβάνει πράσινη οροφή. Ή στα νησιά, κάθε νέα άδεια θα πρέπει να περιλαμβάνει πια δεξαμενή συλλογής βρόχινου νερού. Με αυτό το νερό, οι πολίτες μπορούν για παράδειγμα να ποτίζουν στη συνέχεια τους κήπους τους ή να γεμίζουν τα καζανάκια.

Ενα δίκτυο με πράσινες οροφές μπορεί να συγκρατήσει έως και το 50% του βρόχινου νερού που καταλήγει στο έδαφος

Οσον αφορά τις πράσινες λύσεις, στη Διεθνή Ενωση Υδάτων, προσανατολιζόμαστε σε στοχευμένα εθνικά workshops ακόμα και online, τα οποία θα ενημερώνουν τους πολίτες, για αυτές τις λύσεις. Ολες αυτές οι πληροφορίες πρέπει να ξεφύγουν από το ακαδημαϊκό επίπεδο και να διαχυθούν στην κοινωνία.

– Στο θέμα της λειψυδρίας πού βρισκόμαστε;

Δεν τελειώνει το νερό, αν αυτό με ρωτάτε. Δεν βρισκόμαστε σε αυτό το σημείο, πρέπει όμως να λάβουμε μέτρα άμεσα. Αν συνεχιστεί η ίδια εικόνα για τρία τέσσερα χρόνια, θα… χάσουμε το τρένο. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, μόνο η αποκατάσταση των σωληνώσεων ενός παλιού δικτύου υδροδότησης, το οποίο εμφανίζει διαρροές νερού σε ποσοστό έως 60%, λύνει σε πολύ σημαντικό βαθμό το πρόβλημα. Πρέπει επίσης να επανεξεταστεί και η τιμολόγηση του νερού. Οποιος θέλει νερό για τουριστικές δραστηριότητες, πρέπει να πληρώνει πιο ακριβά. Στα τουριστικά νησιά, τα ξενοδοχεία πρέπει πια να περάσουν σε διαχείριση τόσο του νερού όσο και των υγρών αποβλήτων τους. Οι τεχνητοί υγροβιότοποι είναι ιδανικές λύσεις για τα ξενοδοχεία, δεδομένου ότι απαιτούνται μικρά συστήματα.

Να σας πω εδώ για δύο πράσινες λύσεις που δουλεύουμε με τους φοιτητές μου στο θεμα της αντιμετώπισης της λειψυδρίας. Η μία είναι ένα πάνελ νερού το οποίο μεταρέπει την υγρασία της ατμόφαιρας σε πόσιμο νερό, χρησιμοποιώντας ηλιακή ακτινοβολία. Η άλλη, την οποία έχουμε δημιουργήσει, είναι ένα πάνελ που κάνει ηλιακή αφαλάτωση του θαλασσινού νερού, χρησιμοποιώντας μηδέν ενέργεια και μηδέν χημικές ουσίες. Τέτοιου είδους λύσεις πρέπει να μπουν στην εξίωση για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Πάνελ μετατροπής της υγρασίας της ατμόσφαιρας σε πόσιμο νερό και πάνελ αφαλάτωσης νερού, με χρήση ηλιακής ενέργειας, σχεδιασμένα από τον κ. Στεφανάκη και τους φοιτητές του Πολυτεχνείου Κρήτης

– Ποια είναι η άποψή σας για τα αντιπλημμυρικά έργα;

Οι περισσότεροι επιστήμονες συμφωνούμε στο εξής: δεν χρειαζόμαστε άλλα μεγάλα έργα, πρέπει να διατηρήσουμε τις μεγάλες μονάδες και να τις φροντίσουμε αλλά πρέπει να φτιάξουμε πολλές νέες μικρές, όπως τα μικρά φράγματα. Το ίδιο συμβαίνει και με τους τεχνητούς υγροβιότοπους, είναι συμπληρωματικές μονάδες, δεν ανταγωνίζονται τα μεγάλα συστήματα. Συνολικά μιλώντας, χρειάζεται αποκεντρωμένη διαχείριση των υδάτων. Αναλογιζόμενοι μάλιστα ότι τα χαρακτηριστικά των βροχοπτώσεων αλλάζουν και πια πέφτει μεγάλος όγκος νερού σε σύντομο χρονικό διάστημα, πρέπει αυτό το νερό ή ένα μέρος του να μπορούμε να το κρατάμε και να μη διαφεύγει στη θάλασσα. Επίσης, αντιπλημμυρικό έργο δεν είναι πια σε καμία περίπτωση η λογική «τσιμέντο κάτω, τσιμέντο δεξιά και αριστερά σε ένα κιβώτιο» στο γνωστό στυλ Κηφισού. Χρειαζόμαστε ανοίγματα στις κοίτες των ρεμάτων και των πρανών τους και επιλογή κατάλληλων φυτών-δέντρων. Στη Γερμανία, σε τουλάχιστον δύο περιπτώσεις που γνωρίζω, αντίστοιχοι Κηφισοί «επέστρεψαν» στην αρχική τους μορφή. Αποκαθιστώντας την κοίτη, η νέα μορφή ήταν ένα πάρκο κατά μήκος της κοίτης.

Κεντρική Φωτογραφία: Ο τεχνητός υγροβιότοπος που σχεδιάσε ο Αλέξανδρος Στεφανάκης στο Ομάν, έκτασης 500 εκταρίων.