Η «άλλη» Ελλάδα μέσα από έξι ντοκιμαντέρ

Στα ελληνικά φιλμ που προβλήθηκαν ήδη στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης αναδεικνύονται όψεις μιας γνωστής-άγνωστης ανθρωπογεωγραφίας: από το ακριτικό Ορμένιο, τη βορειότερη κατοικημένη περιοχή της χώρας, έως το νησάκι Γυαλί, που εξάγει 1 εκατομμύριο τόνους ελαφρόπετρας

Το γυμναστήριο του 72χρονου κύριου Παντελή, στον Ασπρόπυργο Αττικής, δεν αντιστοιχεί στην εικόνα που έχουν οι περισσότεροι για έναν μοδάτο χώρο με τρέντι μουσική, διαφημίσεις αθλητών και γυμναστές που παίζουν τα βαράκια στο ένα χέρι. Το γυμναστήριο του πρόσφυγα από το Καζακστάν, ο οποίος έφτασε στην Ελλάδα πριν από 52 χρόνια –μαζί με χιλιάδες συμπατριώτες του–, είναι μια μικρή κοινότητα για μυημένους.

Για τον μικρό Κυριάκο Παπαδόπουλο, που πασχίζει να σηκώσει τα 90 κιλά στο επολέ ζετέ κερδίζοντας τον σεβασμό του προπονητή, για τον Γιώργο Ιορδανίδη, που «έχει» άνετα τα 140 κιλά, για τον Αχιλλέα και τον Αριστοτέλη, που αποδεικνύονται οι «άτακτοι» της παρέας. Παιδιά όλα της κοινωνίας προσφύγων από χώρες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης, που κατάφεραν να επιβιώσουν μεταξύ φτώχειας και κοινωνικής απόρριψης.

Είναι μια άγνωστη γωνιά στην ανθρωπογεωγραφία της Αθήνας, την οποία αναδεικνύει το ντοκιμαντέρ του Παύλου Κοσμίδη «Το Γυμναστήριο» (παραγωγή Blight Films, συμπαραγωγή 2023, Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, Ectype Films).

«Ολα είναι χαλασμένα εδώ» ακούγεται ήδη από την αρχή ο Κυριάκος μιλώντας προς την κάμερα με φόντο τις φωτογραφίες και τα μετάλλια του Παντελή από τα πρωταθλήματα στα οποία συμμετείχε. Δεν είναι χαλασμένες, όμως, οι ανθρώπινες σχέσεις σε αυτά τα λίγα τετραγωνικά μέτρα: οι γειτόνισσες φέρνουν δώρα στον Παντελή, ο ίδιος παίζει το μπαγιάν (είδος ακορντεόν) και τα παιδιά εκμυστηρεύονται ότι ακόμη και σήμερα «δεν τους μιλάνε επειδή είναι αυτοί που είναι».

Σημειωτέον ότι στον Ασπρόπυργο η Χρυσή Αυγή κατέγραψε κάποτε 15% και οι Σπαρτιάτες 12,68% στις τελευταίες εθνικές εκλογές.

Τα ξεχασμένα παιδιά του Ορμενίου

«Το 1959 παντρεύονταν πέντε ή έξι ζευγάρια την ημέρα εδώ, για να αποκτήσουν 30 στρέμματα χωράφι. Ετσι παντρεύτηκαν η μάνα μου και ο πατέρας μου» αφηγείται η Χρυσούλα Ιωαννίδου Στράκου από το Ορμένιο του Εβρου, από όπου τα βουλγαρικά σύνορα απέχουν μόλις ένα χιλιόμετρο. Είναι ένα από τα παιδιά που γεννήθηκαν στη δεκαετία του 1960 –συγκεκριμένα τον Ιούνιο του 1963– και έπρεπε να αποχωριστούν τους γονείς τους, οι οποίοι έφευγαν για τη Γερμανία.

Το «Ιλάτσ’» μιλάει για την ανάγκη των ανθρώπων να συμφιλιωθούν με τα τραύματα του παρελθόντος

«Σε όλη τη γειτονιά, σχεδόν όλα τα παιδιά μεγάλωσαν μόνα τους, με τη γιαγιά και τον παππού» συνεχίζει. «Περιμέναμε πάντα τον ταχυδρόμο να μας φέρει νέα τους και εμείς μετά γράφαμε τα δικά μας. Ο,τι γινόταν στο χωριό το μάθαιναν με απόσταση τουλάχιστον 15 ημερών». Η μητέρα της, η Κοκόνα Στράκου, ήταν 15 χρόνων όταν παντρεύτηκε. Στα 18 της έφυγε μαζί με αρκετούς συντοπίτες της για τη Γερμανία ακολουθώντας τον σύζυγό της, για να δουλέψει τελικά σε μια φίρμα με υαλοκαθαριστήρες.

Μιλάει και εκείνη για την ανάγκη των ανθρώπων να συμφιλιωθούν με τα τραύματα του παρελθόντος –το αντάρτικο του πατέρα, την εξορία της μητέρας στην Ικαρία– στο ντοκιμαντέρ «Ιλάτσ’» των Ελισάβετ Λαλουδάκη και Μάσιμο Πιτσόκαρο. Στη διάλεκτο της Ανατολικής Ρωμυλίας η λέξη σημαίνει «γιατρικό, φάρμακο».

Η άγνωστη ιστορία της λακούβας

Στις 19 Ιουνίου 2009 ο 27χρονος Κώστας χάνει τη ζωή του στην οδό Εγνατίας της Θεσσαλονίκης ύστερα από τροχαίο και σύγκρουση με άλλο όχημα. Στις 14 Ιουλίου της ίδιας χρονιάς ο 35χρονος Πέτρος σκοτώνεται περίπου στο ίδιο σημείο. Κοινό στοιχείο, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των αδελφών τους, της Χρυσάνθης Λούλου και της Χρυσάνθης Τουρτουρή, ήταν η κακοτεχνία του οδοστρώματος.

Από το σημείο αυτό και έπειτα, ο Αγγελος Τσάτσης, δημιουργός του ντοκιμαντέρ «Το Κομμάτι που Λείπει», παρουσιάζει μια παθογένεια που όλοι μας έχουμε κατά νού, αλλά όχι με τόσες λεπτομέρειες. Την κακοδαιμονία στο οδικό δίκτυο των μεγάλων πόλεων, τις λάθος παρεμβάσεις και τα λάθος υλικά, τις κακοτεχνίες στις δευτερεύουσες οδούς.

Την κακοδαιμονία στο οδικό δίκτυο και ειδικά τις κακοτεχνίες στις δευτερεύουσες οδούς βάζει στο στόχαστρο ο Αγγελος Τσάτσης στο « Κομμάτι που Λείπει»

Το 40-42% των ατυχημάτων ετησίως συμβαίνουν ακριβώς σε αυτές, επισημαίνει ο καθηγητής Συγκοινωνιολογίας Νίκος Ηλιού, ο οποίος μιλάει στην κάμερα, όπως και ο υφυπουργό; Υποδομών και Μεταφορών Νίκος Ταχιάος και ο πρόεδρος της ΚΕΔΕ Λάζαρος Κυρίζογλου (με ειδική αναφορά στις υποχρεώσεις, τα όρια και τις δυνατότητες της τοπικής αυτοδιοίκησης).

Μαζί με εκπροσώπους ασφαλιστικών εταιρειών, νομικούς, αλλά και τον διανομέα Γιάννη Ασημακόπουλο, επιχειρούν να αναδείξουν «όσα κρύβει η άγνωστη ιστορία της λακκούβας-σήμα κατατεθέν των ελληνικών δρόμων». Το γεγονός, για παράδειγμα, ότι το οδόστρωμα από ασβεστόλιθο φθείρεται κατά μέσο όρο κάθε οκτώ-δέκα χρόνια, οπότε απαιτείται η συντήρησή του. Το ότι μετά τις διανοίξεις για την τοποθέτηση οπτικών ινών ή δικτύου φυσικού αερίου οι δρόμοι μένουν με μπαλώματα, χωρίς ομαλότητα και επιπεδότητα.

Βασικό συμπέρασμα παραμένει ότι πολλές από τις ελληνικές πόλεις είναι κτισμένες πάνω σε προϋπάρχον πολεοδομικό σχέδιο, έτσι ώστε να μην έχουν προσαρμόσει τις ανάγκες τους όσον αφορά την κυκλοφορία των οχημάτων και τη διαρρύθμιση των οδικών αρτηριών.

Το Γυαλί της ελαφρόπετρας

Βρίσκεται ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο. Προφανώς άγνωστο για τους περισσότερους. Και όμως, από το Γυαλί –με μήκος ακτών 2 χιλιόμετρα– εξάγονται ετησίως περίπου 1 εκατ. τόνοι ελαφρόπετρας προς την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, το Ισραήλ, το Μαρόκο και τις ΗΠΑ.

Γύρω στους 22 εργάτες απασχολούνται στο νησάκι Γυαλί, ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο

Στο ντοκιμαντέρ «Νησιά στην Ακρη», των Γιώργου Σαβόγλου και Διονυσίας Κοπανά, αποτυπώνεται η ιστορία ενός απομονωμένου νησιού, στο βορειοανατολικό τμήμα του οποίου υπάρχει ένα ορυχείο εξόρυξης περλίτη, ενώ στο νοτιοδυτικό ορυχείο εξόρυξης ελαφρόπετρας. Εκεί απασχολούνται γύρω στους 22 εργάτες.

Με τον σημερινό ρυθμό εξόρυξης, τα αποθέματα ελαφρόπετρας εξαντλούνται –φτάνουν ως το 2060, όπως ακούγεται– και μαζί με αυτά μεταμορφώνεται ένα μεγάλο μέρος του νησιού, το οποίο έχει ανακηρυχθεί Τοπίο Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους ήδη από το 1982.

Ο Καβάφης στη φυλακή

«Εβλεπα κάποιους εφιάλτες, ότι με παρατούσαν οι δικοί μου, με ξεχνούσαν. Και δεν ήθελα καν να βγω στο προαύλιο, να γυμναστώ. Απλώς να κάθομαι και να βλέπω». Είναι μια από τις μαρτυρίες φυλακισμένων που ακούγονται στο ντοκιμαντέρ «Τείχη» (παραγωγή Onassis Culture), του Χρήστου Σαρρή, ο οποίος εμπνεύστηκε από το ομώνυμο ποίημα του Καβάφη («Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ/ μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη»).

Στα «Τείχη», ο Χρήστος Σαρρής δίνει φωνή σε ανθρώπους ξεχασμένους πίσω από κάγκελα

To τελευταίο ακούγεται μάλιστα δύο φορές: μία στα τουρκικά και άλλη μία ως τραγούδι, διασκευασμένο από την αμερικανίδα μουσικό Λόρα Τζέιν Γκρέις. «Αυτό που μου έχει λείψει περισσότερο είναι να ξαπλώσω και να πάρω αγκαλιά μια γυναίκα» λέει ένας δεύτερος φυλακισμένος, ενώ ο νεότερος καταλήγει με την κουβέντα του πατέρα του: «Κάνε τη ζωή σου, αλλά μια μέρα θα πας φυλακή». Από το μικρής διάρκειας φιλμ, η αίσθηση που μένει είναι… άνθρωποι ξεχασμένοι πίσω από κάγκελα, με στραγγισμένες ψυχές.

Από την άνθηση στην ερήμωση

«Είδα ένα πουλί σήμερα. Σημαίνει ότι μύρισε άνοιξη. Το γκαναβουζντρί, έτσι το λέμε. Μοιάζει με τον κοκκινολαίμη, αλλά έχει μαύρο αντί για κόκκινο». Η αφήγηση του κατοίκου στους Καλαρρύτες της Ηπείρου αποκαλύπτει ίχνη ενός τοπικού πολιτισμού με γερές ρίζες στην Ιστορία (το 1840 ανοίγει η ταβέρνα, στην οποία πλέον επικεφαλής είναι ο Ναπολέων Ζαγκλής, πέμπτη γενιά Ζαγκλήδων).

Το «Μπίμσα» του Τάσου Γεωργίου αποκαλύπτει ίχνη ενός τοπικού πολιτισμού με γερές ρίζες στην Ιστορία

Την ίδια στιγμή, το ντοκιμαντέρ «Μπίμσα» του Τάσου Γεωργίου (παρεμπιπτόντως, η λέξη σημαίνει το κελάρι) αποκαλύπτει και την εξέλιξη που ισχύει για πολλούς οικισμούς της ορεινής επαρχιακής Ελλάδας, οι οποίοι πέρασαν από την άνθηση στον μαρασμό εξαιτίας της αστυφιλίας.

Οι αφηγήσεις για την ερήμωση του τόπου, τους περιστασιακούς επισκέπτες, τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (τον Απρίλιο του 2022 δεν υπάρχει χιόνι, όπως βλέπουμε σε ερασιτεχνικά πλάνα) είναι αυτές που κυριαρχούν. Από κοντά και το έθιμο του Καρνάβαλου, που ακόμη προσελκύει τη γενιά των smartphones, τα επαγγέλματα που σβήνουν (όπως του αργυροχρυσοχόου) και οι αναμνήσεις από επιφανείς προσωπικότητες, όπως ο ιστορικός Σπυρίδωνας Λάμπρου.

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News