Ο συναισθηματικός κόσμος του ακροδεξιού λαϊκισμού

Η ακροδεξιά έχει τη δική της έντονη συναισθηματική ζωή. Ενα ολόκληρο κοκτέιλ συναισθημάτων, σαν μικρό εκρηκτικό βουνό. Αρχισα να σκέφτομαι την εναλλακτική Δεξιά όταν παρατήρησα έναν συγκεκριμένο τρόπο εκφοράς του λόγου σε άτομα που γνώριζα. Ή που νόμιζα πως γνώριζα. Μία ταχύτατη ριπή λέξεων, απάνθρωπες εκφράσεις, παράνοια, σύνδρομο καταδίωξης και, σαν κερασάκι στην τούρτα, αναφορές σε πράγματα που σημαίνουν κάτι και κάτι άλλο: με άλλα λόγια, βρέθηκα στη συντροφιά ανθρώπων που γυρίζουν σε περίεργα σημεία του Διαδικτύου και μιλούν γι’ αυτά που εσύ αγνοείς, επειδή δεν περνάς χρόνο εκεί μέσα. Αυτό που με τάραξε ήταν η σκοτεινή οπτική. Κατά τη γνώμη τους ο κόσμος πήγαινε από το κακό στο χειρότερο. Σήψη, παρακμή, σαπίλα παντού. Το τέλος πλησιάζει – ειδικά της Ευρώπης. «Τα έχουν κάνει χάλια, η ιστορία διδάσκει» κ.λπ., κ.λπ.

Μη φανταστείτε πως μιλούσα με τίποτα ανθρώπους που τα βγάζουν δύσκολα πέρα. Οχι, άνθρωποι που ζουν άνετες ζωές, που οι αντικειμενικοί δείκτες (αν έχουν κάποια σημασία) της ζωής τους είναι πολύ καλύτεροι απ’ αυτούς άλλων ανθρώπων, άνδρες, λευκοί κ.λπ., με ό,τι προνόμια αυτό συνεπάγεται, που βλέπουν ένα τεράστιο μαύρο, απειλητικό σύννεφο πάνω απ’ τα πάντα.

Η πραγματικότητα έχει μικρή σημασία

Μη σας κάνει εντύπωση. Δείτε όλους αυτούς τους υπερβολικά πλούσιους τύπους με τα δυστοπικά τεχνολογικά οράματα που στηρίζουν την καμπάνια του JD Vance. Είναι άνθρωποι που, αν πέθαιναν αύριο, τα τρισέγγονά τους θα είχαν την άνεση να ζήσουν σαν βασιλιάδες χωρίς να δουλεύουν, άνθρωποι που πραγματικά ενοχλούνται όταν κράτη ή επιτροπές προσπαθούν να επιβάλουν κανόνες στη ζούγκλα αυτής της απάνθρωπης τεχνολογικής εξέλιξης. Οι ίδιοι άνθρωποι που έχουν αρκετή ισχύ ώστε να περιφρονούν δημοκρατικά εκλεγμένους ηγέτες κρατών στηρίζουν μία μαύρη ιδέα για το πού πηγαίνει ο κόσμος. Ο χειρισμός της φαντασίας είναι απολύτως σημαντικός. «Η προσκόλληση στη φαντασία είναι μάλλον πιο ισχυρή από την πραγματικότητα», μια φανταστική ιδέα «μπορεί να επιμείνει ακόμη κι όταν οι αντικειμενικές συνθήκες αλλάζουν» (The Emotional Life Of Populism).

Εύα Ιλούζ

Αν θέλεις να χωρίσεις τα πλήθη, να διαιρέσεις για να βασιλεύεις, είναι καλό να τους προκαλείς αηδία. Οχι προς το πρόσωπό σου. Εσύ καλό είναι να εμφανίζεσαι σαν καθησυχαστική πατρική φιγούρα που τα ’χει όλα υπό έλεγχο (βλ. Πούτιν) –δεν χρειάζεται καν να ξέρεις τι ακριβώς κάνει η φιγούρα για να κρατήσει τον έλεγχο–, αν, για παράδειγμα, σφαγιάζει ή υποδουλώνει τους αντιπάλους της. Η αηδία πρέπει να στρέφεται προς μία συγκεκριμένη ομάδα.

Η αηδία είναι ένα πολύ σημαντικό συναίσθημα σύμφωνα με την Εύα Ιλούζ, σπουδαία συγγραφέα και καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και στο Παρίσι. Το βιβλίο της The Emotional Life of Populism, απ’ όπου εμπνέεται και ο σημερινός τίτλος, το έβλεπα παντού γύρω μου σε βιβλιοπωλεία του Βερολίνου ώσπου το πήρα στα χέρια μου. Δεν είναι ένα εύκολο βιβλίο, καθώς καταπιάνεται με τον ακροδεξιό εξτρεμισμό, αλλά και με την κατάσταση των πραγμάτων στο Ισραήλ και στη Γάζα. Το βιβλίο γράφτηκε πριν από την 7η Οκτωβρίου 2023, που άλλαξε την κατάσταση στη Μέση Ανατολή και οδήγησε σ’ ένα μακελειό χωρίς τέλος που συνεχίζεται ακόμη και σήμερα.

Από την άλλη, είναι παρήγορο να βλέπεις την ψυχρότητα και την καθαρότητα του νου της Ιλούζ. Πιάνει στα χέρια της τον φόβο, την αγωνία, την αηδία και την πικρία και τα ψηλαφεί. Εξετάζει ψύχραιμα και πολιτισμένα την εκμετάλλευση όλων αυτών των συναισθημάτων από τα άκρα. Παίρνει συνεντεύξεις από ανθρώπους με απόψεις που προσωπικά με απωθούν, αλλά που θέλω να τις ξέρω. Είναι κάπως ξεκούραστο να διαβάζεις ένα βιβλίο τόσο προσεγμένα δομημένο, τόσο καθαρά διατυπωμένο, που δεν αφαιρεί τίποτα από την περιπλοκότητα των πολιτικών συναισθημάτων και που δεν υποτιμά τους ανθρώπους που ελκύονται από τα άκρα. Στη Γερμανία δεν είναι και λίγοι, πράγμα που ίσως να εξηγεί την εμφάνιση του έργου μίας κοινωνιολόγου στις βιτρίνες και στους μπροστινούς πάγκους των βιβλιοπωλείων.

Οταν βλέπεις ομάδες κι όχι άτομα

«Η αηδία στην πραγματικότητα απαλλάσσει μία κοινωνία από την ανάγκη να παράσχει εκτενή δικαιολόγηση σχετικά με το γιατί ορισμένες κοινωνικές ομάδες αντιμετωπίζονται χωριστά και με άνισο τρόπο. Αναγκάζει το αηδιαστικό υποκείμενο να απομακρυνθεί, πέρα από λέξεις και επιχειρήματα. Επιβάλλει την κυριαρχία μ’ έναν τρόπο που μοιάζει και φυσικός και ακαταμάχητος» (σελ. 62 της αγγλικής έκδοσης).

Είτε το πιστεύεις είτε όχι, είναι απολύτως σημαντικό να σε αηδιάζουν άτομα και όχι ομάδες. Να διακρίνεις ανάμεσα στο επώδυνο, αλλά φυσιολογικό, συναίσθημα απέχθειας για ένα πρόσωπο και να μην το ανάγεις σε γενικό χαρακτηριστικό των ανδρών, των γκέι, των μουσουλμάνων κ.λπ. Ο Χίτλερ έπαιξε συστηματικά με την αηδία, αλλά και με τη στρατηγική απανθρωποποίησης του αντιπάλου.

Υπάνθρωποι, παράσιτα, βρωμιές, ρυπαρότητα

Αν είναι κάποιος λιγότερο άνθρωπος (π.χ. επειδή είναι Αραβας, μία άποψη που δεν σπανίζει σύμφωνα με την Ιλούζ, ειδικά στο Ισραήλ και στη Γάζα), «δικαιολογείται» η μεταχείρισή του με άλλον τρόπο. Αν ένας τρόπος ζωής είναι ρυπαρός και σημάδι ηθικής παρακμής (π.χ. επειδή είναι κοσμοπολίτικος και φιλελεύθερος και «δυτικός», και επιτρέπει στις γυναίκες να μη φορούν μαντίλα και στους γκέι να παντρεύονται), «δικαιολογείται» η συντριβή του με βίαια μέσα. Ολες αυτές οι προκλητικά ακραίες ιδέες εδράζονται στην αηδία. Και στον φόβο της μετάδοσης.

Η ακροδεξιά λατρεύει τις εικόνες. Η ιδέα ενός παρασίτου μέσα στο κοινωνικό σώμα, ενός σκουληκιού που τρώει και μολύνει από τα μέσα και επιφέρει κοινωνική παρακμή, ιδέα που μεταχειρίστηκε ο Χίτλερ και άλλα φασιστοειδή, είναι μια δυνατή εικόνα. Αν αρχίσεις να βλέπεις τον άλλον σαν βδέλυγμα, φαντάζει λογικό να θες τον περιορισμό του (σε κάποιου είδους γκέτο, κέντρο κράτησης, δομή κ.λπ.), την εξολόθρευσή του (πρέπει να πέσει το παρασιτοκτόνο) ή την απομάκρυνσή του. Σε μία φρικιαστική ιστορία που αφηγείται η Ιλούζ, ένας αντιεμβολιαστής τύπος (να υποθέσουμε –με ασφάλεια– συνωμοσιολόγος;) είχε βγει να διαδηλώσει κρατώντας πλακάτ με αρουραίους και το αστέρι του Δαυίδ: «Η αληθινή χολέρα» έγραφε. Αλλοι, αφηγούνται στην Ιλούζ (η οποία έκανε εκτενείς συνεντεύξεις με κατοίκους του Ισραήλ) ότι γαλουχούνται με την ιδέα πως οι Αραβες είναι βρωμιάρηδες. Δείτε, όμως, και την ντροπιαστική στάση πολλών Ελλήνων απέναντι στους πρόσφυγες ή τους Ρομά. «Δεν πλένονται», λέμε κ.λπ. Είναι η σύγχρονη εκδοχή του παλιού «βρωμοαλβανοί». Δεν αποκλείεται, λέει η Ιλούζ, αυτό να έχει μία βάση στην πραγματικότητα: για παράδειγμα οι κάτοικοι κατεχόμενων εδαφών ή κάποιοι πολύ φτωχοί Αραβες μπορεί πράγματι να μην έχουν πρόσβαση σε εγκαταστάσεις υγιεινής. Οι κάτοικοι της Λωρίδας της Γάζας, για παράδειγμα, βρίσκονται σε διαρκή απειλή πείνας, ακραίας φτώχειας, λειψυδρίας, έλλειψης φαρμάκων κ.λπ. (το βιβλίο της Ιλούζ γράφτηκε πριν από τον πόλεμο!).

Η ερμηνεία του γεγονότος και όχι το ίδιο το γεγονός προδίδει ρατσιστική χροιά. Ο αποκλεισμός της λογικής και η παράδοση στο συναίσθημα της αηδίας. Σκεφτείτε πόσο συχνά λέμε για τους ανεπιθύμητους μετανάστες ότι βρωμάει η κουζίνα τους, τα μπαχαρικά τους κ.λπ. Είναι μία ρατσιστική ιδέα που παλιότερα αφορούσε και τους Ελληνες μετανάστες στο εξωτερικό. Σ’ αυτή την ανοιχτή εγκυκλοπαίδεια ολοκαυτώματος μπορείτε να δείτε μία συλλογή από ναζιστικά πόστερ όπου οι Εβραίοι απεικονίζονται σαν παράσιτα και η ναζιστική Γερμανία σαν αμυνόμενη (!) ενάντια σε απειλές, εχθρούς και στον κίνδυνο επιμόλυνσης (μία μόνιμη ναζιστική φαντασίωση που έχει βρει και τη σύγχρονη έκφρασή της στις ιδέες της λευκής ανωτερότητας).

Οι χειριστές της αηδίας

Φυσικά οι άνθρωποι δεν ξεκινούν ν’ αηδιάζουν από μόνοι τους. Ενα γεγονός, π.χ. η έλλειψη εγκαταστάσεων υγιεινής, μπορεί να έχει πολλές ερμηνείες. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να νιώσει κανείς ντροπή για το προνόμιό του ή ευγνωμοσύνη ή ότι κάτι πρέπει να κάνει ή απέχθεια, που όμως δεν θα μεταφραζόταν σε ρατσιστικές γενικεύσεις. Υπάρχουν οι «εφευρέτες της αηδίας» κατά την Ιλούζ. Οι πολιτικοί εκμεταλλευτές της δυσφορίας, τη δυσκολίας και της διαίρεσης. Πολιτικοί, ομάδες, δεξαμενές σκέψης, οργανώσεις που λειτουργούν έτσι: δημιουργούν, ενορχηστρώνουν και ανατροφοδοτούν την αηδία της μιας ομάδας απέναντι στην άλλη. Τι άλλο σκόπευε να πετύχει ο Τραμπ με το χοντροκομμένο ψέμα του πως τάχα τρώνε τα σκυλιά και τις γάτες οι μετανάστες στην Αμερική, παρά να κάνει τον κόσμο να αηδιάσει;

Αλλά το ίδιο συμβαίνει και όταν οι θρησκευτικές ιδέες τρέπονται σε φανατισμό. Είναι θεμιτό –και κατά την προσωπική μου άποψη σωτήριο– να μπορεί κανείς να κάνει ηθικές κρίσεις και να πιστεύει. Είναι, όμως, άλλο να διασπείρει έναν νέο τρόπο ομιλίας όπου κάποιοι είναι βδελύγματα και κάποιοι ο Εκλεκτός λαός, όπου κάποιοι από τη φύση τους κυριαρχούν και άλλες από τη φύση τους τεκνοποιούν. Και, φυσικά, είναι πάντα τρομακτικό να μην μπορείς πια να διακρίνεις άτομα, με την πίστη τους, την ηθική τους συγκρότηση και όλη την πορεία της ζωής τους, αλλά να βλέπεις απλώς την αγέλη. «Τα θρησκευτικά μηνύματα που βασίζονται σε μία ακραία, αβυσσαλέα διάκριση ανάμεσα σε Εβραίους και μη Εβραίους, θρησκευόμενους και κοσμικούς, καθαρές και ρυπαρές ζωές», λέει η Ιλούζ, είναι επικίνδυνα.

Η Ιλούζ, όμως, δεν χαρίζεται ούτε στην Αριστερά. Αυτός ο θρησκευτικού τύπου ζήλος να χαρακτηριστούν ως ανήθικοι, βρωμεροί και σιχαμένοι όποιοι τολμήσουν να εκφράσουν αντιρρήσεις σε ζητήματα φύλου, αλλαγής του ή προσδιορισμού του κ.λπ. πρέπει να μας κρατά σε εγρήγορση. Για να μη μιλήσουμε για την αγωνία κάποια βιβλία να δικαιωθούν κι άλλα, αν γίνεται, να μπουν για πάντα στο πίσω ράφι, επειδή δεν λένε τα σωστά πράγματα. Καλλιτέχνες κρίνονται γι’ αυτό που είναι ή που παριστάνουν πως είναι, όχι για το έργο που όντως παράγουν.

Είναι ανήθικος κάποιος που είναι ομοφοβικός ή απλώς ένα άτομο με το οποίο δεν έχουμε ακόμη συζητήσει επαρκώς; Χώρια που υπάρχουν και εκλεπτυσμένες μορφές αηδίας, εκλεπτυσμένοι τρόποι να σιχαίνεσαι τους γύρω σου: π.χ. ακριβώς επειδή δεν είναι τόσο μορφωμένοι όσο εσύ κ.λπ. Ας κρατήσουμε το εξής: η αηδία βολεύει όσους την εμπορεύονται, είτε είναι οι δημιουργοί του δυστοπικού Χ ή Facebook είτε πολιτικοί εκμεταλλευτές της. Η αηδία είναι συναίσθημα μεγάλης πολιτικής βαρύτητας.

Πράγματα που με κάνουν να πιστεύω στην ανθρωπότητα αυτή την εβδομάδα

Το βιβλιοπωλείο που πήγα το Σάββατο και δεν έπεφτε καρφίτσα. Τα φύλλα του φθινοπώρου και η μυρωδιά τους. Η μάλλον αφελής ιδέα πως με προσήλωση στην αργή και συγκεντρωμένη σκέψη μπορούμε να πασχίσουμε να καταλάβουμε τους άλλους, αυτά τα μυστήρια, αυτά τα βουνά συναισθημάτων που κινούνται γύρω μας. Η ιδέα πως οι άνθρωποι είναι απείρως περίπλοκα πλάσματα και πως γι ’αυτό το μυθιστόρημα είναι μία κορυφαία εφεύρεση του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι μυρωδιές του φθινοπώρου, η έναρξη της περιόδου του τσαγιού και του κέικ.