Οδυσσέας Ζώρας: Το πανεπιστήμιο ως «δεύτερη οικογένεια»

Το βιβλίο Κραταιό πανεπιστήμιο, Διαχρονία και μεταρρυθμιστικές προτάσεις, που καταθέτει ο Οδυσσέας – Ιωάννης Ζώρας, αποτελεί καίρια προσθήκη στον διάχυτο προβληματισμό για την τριτοβάθμια εκπαίδευση.

Ο καθηγητής αναδεικνύει με διαύγεια ότι οι θεμελιώδεις κακοτεχνίες του ελληνικού πανεπιστημίου παραμένουν χαίνουσες πληγές και επιζητούν διακαώς την πανάκεια λύση τους. Αντιπροτείνει μάλιστα γενναίες λύσεις.

Στην πρώτη γραμμή

Ο Οδυσσέας Ζώρας υπήρξε στενός συνεργάτης των υπουργών Παιδείας ΝΔ Κεραμέως και Πιερρακάκη, ο οποίος και προλογίζει το βιβλίο. Έτσι και στα προλεγόμενα υπεραμύνεται των μεταρρυθμίσεών τους.

Ο νυν ομότιμος καθηγητής χειρουργικής ογκολογίας Οδυσσέας Ζώρας διετέλεσε ΓΓ Ανώτατης εκπαίδευσης στο ΥΠΑΙΘΑ ενώ παραμένει επίτιμος διδάκτορας των πανεπιστημίων ΕΚΠΑ και Frederick στην Κύπρο.

Επίσης, διετέλεσε πρόεδρος του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ) και πρύτανης στο πανεπιστήμιο Κρήτης. Το τελευταίο μάλιστα επί των ημερών του (2016-2019) κατατάχθηκε στην πρώτη θέση ανάμεσα στα οκτώ ελληνικά πανεπιστήμια το έτος 2019 από τη διεθνή «βίβλο» αξιολόγησης πανεπιστημίων, ήτοι το Times Higher Education.

Ανταγωνισμός στην καρδιά των πάντων

Το βιβλίο του χωρίζεται σε τρία μέρη. Ξεκινάει με ιστορική αναδρομή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση έτσι όπως διαμορφώθηκε σε διάφορες χώρες της Ευρώπης κυρίως από το μεσαίωνα ως σήμερα.

Ο κύριος όγκος του επικεντρώνεται στο ελληνικό πανεπιστήμιο και την ιστορία του, όπου διαφαίνεται ανάγλυφα ότι ουδέποτε αντιμετωπίστηκαν σθεναρά και υπερκομματικά τα οργανικά του ελαττώματα. Ολοκληρώνοντας με την ιστορική αυτή αναδρομή, προτείνει στο τρίτο μέρος ορισμένες μεταρρυθμίσεις, με στόχο το ελληνικό πανεπιστήμιο να εισβάλει στις ράγες του σύγχρονου (ευρωπαϊκού) παραδείγματος.

Summum

Η εντύπωση που προκύπτει από το διαυγές πόνημα του Οδυσσέα Ζώρα συμπυκνώνεται σε αδρές γραμμές ως εξής: Αφενός η σχεση μεταξύ εξειδικευμένων γνώσεων και επαγγελματικής σταδιοδρομίας να οργανωθεί σε πιο εξορθολογική και καθαρή βάση. Δεύτερον, να τονωθεί το πανεπιστήμιο ως μοχλός ανάπτυξης (ρόλος που εκφράζεται και στις αρχές του 20ου αιώνα). Σε αυτό το πλαίσιο, να τακτοποιηθεί η ύπαρξη των μη κρατικών πανεπιστημίων και ο υγιής ανταγωνισμός τόσο ανάμεσα στα κρατικά όσο και ανάμεσα στα τελευταία και στα νέα, ιδιωτικά πανεπιστήμια. Μεταρρυθμιστικά, αυτές οι επιδιώξεις προϋποθέτουν νέες μορφές χρηματοδότησης (με ανά περίπτωση και προϋπόθεση, κάποια δίδακτρα).

Πατερναλισμός

Η εγκαθίδρυση του ελληνική πανεπιστημίου (1836-1894) διακρίνεται από τον πατερναλιστικό, εθνοκεντρικό της χαρακτήρα. Ως μέσο νομιμοποίησης του νεότευκτου ελληνικού κράτους έπρεπε να εδράζει στη Νομική (για να στελεχώσει τη Δικαιοσύνη), στη Φιλοσοφική (για να στελεχώσει σχολεία), στην Ιατρική και στην Εκκλησιαστική σχολή.

Αυτό ενισχύθηκε και «από τη συλλογική εμπειρία του Έλληνα μέσα στην ελληνική οικογένεια, η οποία συχνά συενργάζεται με τα τέκνα της όσο αφορά την από πλευράς της εξεύρεση εργασίας».

Χαρακτηριστικό το γεγονός ότι από το 1920 ως το 1928, «η Ελλάδα άλλαξε τριάντα τρεις κυβερνήσεις και το υπουργείο Παιδείας πέρασαν είκοσι πέντε υπουργοί Παιδείας, οι οποίοι συναγωνίζονταν ποιος θα ακυρώσει καλύτερα το έργο του προκατόχου του, ενίοτε απολύοντας όλους τους καθηγητές που είχαν διοριστεί κατά τη θητεία του προηγούμενου υπουργού».

Υπουργικοκεντρική εκπαίδευση

Μέχρι σήμερα, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, ισχύει το φαινόμενο της υπουργικοκεντρικής εκπαιδευτικής πολιτικής όπως επισήμανε ο Δημαράς το 1974 σχολιάζοντας τη δεκαετία του 1920. Ή η διατύπωση του Μπουζάκη, που επίσης μνημονεύει ο Οδυσσέας Ζώρας, ότι το Πανεπιστήμιο Αθηνών είχε καταντήσει διακύβευμα της πολιτικής εξουσίας.

Πρώτη απόπειρα ριζικού εκσυγχρονισμού

Στην τέταρτη περίοδο του ελληνικού πανεπιστημίου με τα νομοσχέδια του Γιώργιου Παπανδρέου και του Λουκή Ακρίτα ως υπουργού Παιδείας επιχειρήθηκε μεταρρύθμιση μείζονος σημασίας. Καταργούνταν οι οικονομικές επιβαρύνσεις, αναμορφωνόταν ριζικά η διαδικασία εισαγωγής φοιτητών, προβλεπόταν αύξηση του κρατικού προϋπολογισμού για την εκπαίδευση, προβλεπόταν η ίδρυση πανεπιστημίων στα Ιωάννινα και στη Λάρισα.

Οι πολιτικές εξελίξεις ανέτρεψαν τον μεγαλεπίβολο εκσυγχρονισμό (η επέμβαση του βασιλιά το 1965, αντιδράσεις συντηρητικών ομάδων της ΕΡΕ, αντιδράσεις αποστατών το 1965 και κυρίως η χούντα). Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση ενεργοποιήθηκε δώδεκα χρόνια αργότερα με τη Μεταπολίτευση και υπουργό Παιδείας τον Ράλλη. Το εκπαιδευτικό καθεστώς εισχώρησε στις ράγες των παγκόσμιων τάσεων.

Αμφιλεγόμενες καινοτομίες

Τότε λοιπόν προβλέθηκαν και οι αμφιλεγόμενες κατά τον Οδυσσέα Ζώρα καινοτομίες:

Κατάργηση της καθηγητικής έδρας κατοχύρωση του πανεπιστημιακού ασύλου, θέσπιση δημοκρατικής λειτουργίας με ισότιμη συμμετοχή αδιακρίτως από όλους -μέλη ΔΕΠ, φοιτητές και διοικητικούς υπαλλήλους.

Ενώ είχε υλοποιηθεί κατά κάποιο τρόπο η αστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση όπως χαρακτηριζόταν ήδη από την κυβέρνηση του Τρικούπη το 1889, «αυτή η επιτυχία οδήγησσε στην ανακριβή και χρονίζουσα εντύπωση ότι οι λύσεις στα ζητήματα εκπαίδευσης είναι, υπό μία έννοια, οριστικές και διαχρονικές, ενώ, στην πραγματικότητα, οι διάφορες ιστορικές περίοδοι με τα ιδιαίτερα κοινωνικά, πολιτικά, πολιτισμικά και οικονομικά τους χαρακτηριστικά μπορεία να απαιτούν εξατομικευμένες λύσεις», υπογραμμίζει ο Οδυσσέας Ιωάννης Ζώρας.

Σχέση πανεπιστημίου και φοιτητών

Στο τρίτο μέρος του βιβλίου του ο Οδυσσέας Ζώρας παραθέτει μια σειρά μεταρρυθμιστικές προτάσεις ανά τομέα. Στο υποκεφάλαιο Μεταρρύθμιση στη σχέση πανεπιστημίου και φοιτητών παρατηρεί «οι φοιτητές πρέπει να αγαπήσουν το πανεπιστήμιο, τόσο στην πνευματική όσο και στην υλική του υπόσταση. Αλλά για να γίνει αυτό, χρειάζεται οι χώροι διδασκαλίας να είναι ελκυστικοί και να προάγουν θετικά συναισθήματα και θετικές στάσεις. Το πανεπιστήμιο πρέπει να είναι ένα είδος δεύτερης οικογένειας για τους φοιτητές, αλλά και ένα εργαστήρι στο οποίο θα εθίζονται».

Γενναία μεταρρύθμιση

Αυτό που προτείνει ως «γενναία μεταρρύθμιση» αφορά την κατάργηση των πανελλαδικών εξετάσεων ούτως ώτε τα πανεπιστημιακά ιδρύματα «να αποκτήσουν φωνή στο τι είδους φοιτητές επιθυμούν με βάση τις προτεραιότητές τους».

Ωστόσο μέχρι να ωριμάσουν οι συνθήκες που θα καταστήσουν δυνατή μια ανατροπή ανάλογης κλίμακας, «θα πρότεινα να μεταρρυθμιστεί το υπάρχον σύστημα με την πρόβλεψη της εισαγωγής πρόσθετων φοιτητών με τέλη φοίτησης».

Από τη βάση προς την κορυφή

Ο Οδυσσέας Ζώρας συνθέτει με πειθώ το αναγεννησιακό μοντέλο του. Το βιβλίο του θα μπορούσε αν μη τι άλλο να σταθεί αφορμή για να ανοίξει επιτέλους γόνιμος διάλογος και ώσμοση ολόκληρης της κοινότητας εν χορώ. Ωστόσο, η ελληνική κοινωνία (συνυφασμένη με το πανεπιστήμιο) παραμένει δέσμια των διαχρονικών αγκυλώσεών της. Αν αυτές δεν εκριζωθούν, πρόοδος δεν υπάρχει.

Και με αυτή τη διαπίστωση εύλογα αναρωτιέται κανείς αν άραγε η οποιαδήποτε μεταρρύθμιση της Παιδείας πρέπει να ξεκινήσει από κάτω προς τα πάνω. Με τα παιδιά, όχι τους ενήλικες πλέον φοιτητές. Με το σχολείο, με τη διδακτέα ύλη, με τα βιβλία…

Πληροφορίες

Οδυσσέας Ιωάννης Ζώρας

Κραταιό πανεπιστήμιο

Διαχρονία και μεταρρυθμιστικές προτάσεις

Πρόλογος Κυριάκος Πιερρακάκης

Εκδόσεις Gutenberg, 2024

Σελ.: 216

​

Το βιβλίο Κραταιό πανεπιστήμιο, Διαχρονία και μεταρρυθμιστικές προτάσεις, που καταθέτει ο Οδυσσέας – Ιωάννης Ζώρας, αποτελεί καίρια προσθήκη στον διάχυτο προβληματισμό για την τριτοβάθμια εκπαίδευση.

Ο καθηγητής αναδεικνύει με διαύγεια ότι οι θεμελιώδεις κακοτεχνίες του ελληνικού πανεπιστημίου παραμένουν χαίνουσες πληγές και επιζητούν διακαώς την πανάκεια λύση τους. Αντιπροτείνει μάλιστα γενναίες λύσεις.

Στην πρώτη γραμμή

Ο Οδυσσέας Ζώρας υπήρξε στενός συνεργάτης των υπουργών Παιδείας ΝΔ Κεραμέως και Πιερρακάκη, ο οποίος και προλογίζει το βιβλίο. Έτσι και στα προλεγόμενα υπεραμύνεται των μεταρρυθμίσεών τους.

Ο νυν ομότιμος καθηγητής χειρουργικής ογκολογίας Οδυσσέας Ζώρας διετέλεσε ΓΓ Ανώτατης εκπαίδευσης στο ΥΠΑΙΘΑ ενώ παραμένει επίτιμος διδάκτορας των πανεπιστημίων ΕΚΠΑ και Frederick στην Κύπρο.

Επίσης, διετέλεσε πρόεδρος του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ) και πρύτανης στο πανεπιστήμιο Κρήτης. Το τελευταίο μάλιστα επί των ημερών του (2016-2019) κατατάχθηκε στην πρώτη θέση ανάμεσα στα οκτώ ελληνικά πανεπιστήμια το έτος 2019 από τη διεθνή «βίβλο» αξιολόγησης πανεπιστημίων, ήτοι το Times Higher Education.

Ανταγωνισμός στην καρδιά των πάντων

Το βιβλίο του χωρίζεται σε τρία μέρη. Ξεκινάει με ιστορική αναδρομή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση έτσι όπως διαμορφώθηκε σε διάφορες χώρες της Ευρώπης κυρίως από το μεσαίωνα ως σήμερα.

Ο κύριος όγκος του επικεντρώνεται στο ελληνικό πανεπιστήμιο και την ιστορία του, όπου διαφαίνεται ανάγλυφα ότι ουδέποτε αντιμετωπίστηκαν σθεναρά και υπερκομματικά τα οργανικά του ελαττώματα. Ολοκληρώνοντας με την ιστορική αυτή αναδρομή, προτείνει στο τρίτο μέρος ορισμένες μεταρρυθμίσεις, με στόχο το ελληνικό πανεπιστήμιο να εισβάλει στις ράγες του σύγχρονου (ευρωπαϊκού) παραδείγματος.

Summum

Η εντύπωση που προκύπτει από το διαυγές πόνημα του Οδυσσέα Ζώρα συμπυκνώνεται σε αδρές γραμμές ως εξής: Αφενός η σχεση μεταξύ εξειδικευμένων γνώσεων και επαγγελματικής σταδιοδρομίας να οργανωθεί σε πιο εξορθολογική και καθαρή βάση. Δεύτερον, να τονωθεί το πανεπιστήμιο ως μοχλός ανάπτυξης (ρόλος που εκφράζεται και στις αρχές του 20ου αιώνα). Σε αυτό το πλαίσιο, να τακτοποιηθεί η ύπαρξη των μη κρατικών πανεπιστημίων και ο υγιής ανταγωνισμός τόσο ανάμεσα στα κρατικά όσο και ανάμεσα στα τελευταία και στα νέα, ιδιωτικά πανεπιστήμια. Μεταρρυθμιστικά, αυτές οι επιδιώξεις προϋποθέτουν νέες μορφές χρηματοδότησης (με ανά περίπτωση και προϋπόθεση, κάποια δίδακτρα).

Πατερναλισμός

Η εγκαθίδρυση του ελληνική πανεπιστημίου (1836-1894) διακρίνεται από τον πατερναλιστικό, εθνοκεντρικό της χαρακτήρα. Ως μέσο νομιμοποίησης του νεότευκτου ελληνικού κράτους έπρεπε να εδράζει στη Νομική (για να στελεχώσει τη Δικαιοσύνη), στη Φιλοσοφική (για να στελεχώσει σχολεία), στην Ιατρική και στην Εκκλησιαστική σχολή.

Αυτό ενισχύθηκε και «από τη συλλογική εμπειρία του Έλληνα μέσα στην ελληνική οικογένεια, η οποία συχνά συενργάζεται με τα τέκνα της όσο αφορά την από πλευράς της εξεύρεση εργασίας».

Χαρακτηριστικό το γεγονός ότι από το 1920 ως το 1928, «η Ελλάδα άλλαξε τριάντα τρεις κυβερνήσεις και το υπουργείο Παιδείας πέρασαν είκοσι πέντε υπουργοί Παιδείας, οι οποίοι συναγωνίζονταν ποιος θα ακυρώσει καλύτερα το έργο του προκατόχου του, ενίοτε απολύοντας όλους τους καθηγητές που είχαν διοριστεί κατά τη θητεία του προηγούμενου υπουργού».

Υπουργικοκεντρική εκπαίδευση

Μέχρι σήμερα, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, ισχύει το φαινόμενο της υπουργικοκεντρικής εκπαιδευτικής πολιτικής όπως επισήμανε ο Δημαράς το 1974 σχολιάζοντας τη δεκαετία του 1920. Ή η διατύπωση του Μπουζάκη, που επίσης μνημονεύει ο Οδυσσέας Ζώρας, ότι το Πανεπιστήμιο Αθηνών είχε καταντήσει διακύβευμα της πολιτικής εξουσίας.

Πρώτη απόπειρα ριζικού εκσυγχρονισμού

Στην τέταρτη περίοδο του ελληνικού πανεπιστημίου με τα νομοσχέδια του Γιώργιου Παπανδρέου και του Λουκή Ακρίτα ως υπουργού Παιδείας επιχειρήθηκε μεταρρύθμιση μείζονος σημασίας. Καταργούνταν οι οικονομικές επιβαρύνσεις, αναμορφωνόταν ριζικά η διαδικασία εισαγωγής φοιτητών, προβλεπόταν αύξηση του κρατικού προϋπολογισμού για την εκπαίδευση, προβλεπόταν η ίδρυση πανεπιστημίων στα Ιωάννινα και στη Λάρισα.

Οι πολιτικές εξελίξεις ανέτρεψαν τον μεγαλεπίβολο εκσυγχρονισμό (η επέμβαση του βασιλιά το 1965, αντιδράσεις συντηρητικών ομάδων της ΕΡΕ, αντιδράσεις αποστατών το 1965 και κυρίως η χούντα). Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση ενεργοποιήθηκε δώδεκα χρόνια αργότερα με τη Μεταπολίτευση και υπουργό Παιδείας τον Ράλλη. Το εκπαιδευτικό καθεστώς εισχώρησε στις ράγες των παγκόσμιων τάσεων.

Αμφιλεγόμενες καινοτομίες

Τότε λοιπόν προβλέθηκαν και οι αμφιλεγόμενες κατά τον Οδυσσέα Ζώρα καινοτομίες:

Κατάργηση της καθηγητικής έδρας κατοχύρωση του πανεπιστημιακού ασύλου, θέσπιση δημοκρατικής λειτουργίας με ισότιμη συμμετοχή αδιακρίτως από όλους -μέλη ΔΕΠ, φοιτητές και διοικητικούς υπαλλήλους.

Ενώ είχε υλοποιηθεί κατά κάποιο τρόπο η αστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση όπως χαρακτηριζόταν ήδη από την κυβέρνηση του Τρικούπη το 1889, «αυτή η επιτυχία οδήγησσε στην ανακριβή και χρονίζουσα εντύπωση ότι οι λύσεις στα ζητήματα εκπαίδευσης είναι, υπό μία έννοια, οριστικές και διαχρονικές, ενώ, στην πραγματικότητα, οι διάφορες ιστορικές περίοδοι με τα ιδιαίτερα κοινωνικά, πολιτικά, πολιτισμικά και οικονομικά τους χαρακτηριστικά μπορεία να απαιτούν εξατομικευμένες λύσεις», υπογραμμίζει ο Οδυσσέας Ιωάννης Ζώρας.

Σχέση πανεπιστημίου και φοιτητών

Στο τρίτο μέρος του βιβλίου του ο Οδυσσέας Ζώρας παραθέτει μια σειρά μεταρρυθμιστικές προτάσεις ανά τομέα. Στο υποκεφάλαιο Μεταρρύθμιση στη σχέση πανεπιστημίου και φοιτητών παρατηρεί «οι φοιτητές πρέπει να αγαπήσουν το πανεπιστήμιο, τόσο στην πνευματική όσο και στην υλική του υπόσταση. Αλλά για να γίνει αυτό, χρειάζεται οι χώροι διδασκαλίας να είναι ελκυστικοί και να προάγουν θετικά συναισθήματα και θετικές στάσεις. Το πανεπιστήμιο πρέπει να είναι ένα είδος δεύτερης οικογένειας για τους φοιτητές, αλλά και ένα εργαστήρι στο οποίο θα εθίζονται».

Γενναία μεταρρύθμιση

Αυτό που προτείνει ως «γενναία μεταρρύθμιση» αφορά την κατάργηση των πανελλαδικών εξετάσεων ούτως ώτε τα πανεπιστημιακά ιδρύματα «να αποκτήσουν φωνή στο τι είδους φοιτητές επιθυμούν με βάση τις προτεραιότητές τους».

Ωστόσο μέχρι να ωριμάσουν οι συνθήκες που θα καταστήσουν δυνατή μια ανατροπή ανάλογης κλίμακας, «θα πρότεινα να μεταρρυθμιστεί το υπάρχον σύστημα με την πρόβλεψη της εισαγωγής πρόσθετων φοιτητών με τέλη φοίτησης».

Από τη βάση προς την κορυφή

Ο Οδυσσέας Ζώρας συνθέτει με πειθώ το αναγεννησιακό μοντέλο του. Το βιβλίο του θα μπορούσε αν μη τι άλλο να σταθεί αφορμή για να ανοίξει επιτέλους γόνιμος διάλογος και ώσμοση ολόκληρης της κοινότητας εν χορώ. Ωστόσο, η ελληνική κοινωνία (συνυφασμένη με το πανεπιστήμιο) παραμένει δέσμια των διαχρονικών αγκυλώσεών της. Αν αυτές δεν εκριζωθούν, πρόοδος δεν υπάρχει.

Και με αυτή τη διαπίστωση εύλογα αναρωτιέται κανείς αν άραγε η οποιαδήποτε μεταρρύθμιση της Παιδείας πρέπει να ξεκινήσει από κάτω προς τα πάνω. Με τα παιδιά, όχι τους ενήλικες πλέον φοιτητές. Με το σχολείο, με τη διδακτέα ύλη, με τα βιβλία…

Πληροφορίες

Οδυσσέας Ιωάννης Ζώρας

Κραταιό πανεπιστήμιο

Διαχρονία και μεταρρυθμιστικές προτάσεις

Πρόλογος Κυριάκος Πιερρακάκης

Εκδόσεις Gutenberg, 2024

Σελ.: 216