Βαγγέλης Ραπτόπουλος: Επίθεση στο «θεό» Νίκο Καζαντζάκη

Ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος αναμετριέται με τα ιερά τέρατα. Συγκεκριμένα, «αποφάσισα να επιτεθώ στο φαινόμενο Καζαντζάκης», όπως σημειώνει στον πρόλογο του νέου του βιβλίου. Αν και τελικά πρόκειται για έργο αμειγώς τρυφερό.

Το πειραματικό του μυθιστόρημα (δικός του ο προσδιορισμός) τιτλοφορείται Ο Θεός φταίει, που έκανε τον κόσμο τόσο ωραίο – Αλληγορίες από τον Καζαντζάκη (εκδ. Κέδρος, 2024).

Αποτελείται από 259 αλληγορίες (σε αντίστοιχα ευσύνοπτα κεφάλαια) οι οποίες έχουν αποσπαστεί από το τιτάνιο έργο του πληθωρικού κρητικού μυθιστοριογράφου. Εν συνόλω συνθέτουν ένα νέο αφήγημα με πρωταγωνιστή τον Κ.

Λογοτεχνικό πείραμα

Το εξηγεί έξοχα ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος:

«Μέσα από τα μεγάλα κομμάτια από το περίφημο πεντελικό μάρμαρο που είναι το έργο του Καζαντζάκη, όποτε έβλεπα ένα φυλακισμένο μικρό άγαλμα πάλευα, όπως οι γλύπτες, να το απελευθερώσω».

Αυτό το λογοτεχνικό πείραμα προέκυψε το 2018, όταν ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος αναλογιζόταν να γράψει ένα δοκίμιο για την ερωτική ζωή του Καζαντζάκη (ή των ερωτικό ασκητισμό) και βυθίστηκε εκ νέου στη μελέτη του.

Έτσι παρουσιάστηκε ξαφνικά στα έκπληκτα μάτια του, ένας μεγάλος όγκος από ευσύνοπτες αλληγορίες «από τις οποίες κυριολεκτικά βρίθει το έργο του Νίκου Καζαντζάκη». Ένιωσε σαν χρυσορήχος μπροστά σε μία φλέβα χρυσού.

Ο Καζαντζάκης μεταγλωττισμένος

Ο επομονομαζόμενος ως «Κ» χαρακτήρας στο βιβλίο αποτελεί λογοτεχνικό εύρημα. Άλλοτε ταυτίζεται με γνωστούς ήρωες του Καζαντζάκη, άλλοτε και με τον ίδιο τον κρητικό συγγραφέα.

Στις περιπτώσεις που οι αλληγορίες αποδίδονται στον Κ, η αφήγηση από πρωτοπρόσωπη (στο πρωτότυτο) μετατρέπεται σε τριτοπρόσωπη.

Τα αποσπάσματα που περιλαμβάνει το βιβλίο δεν έχουν περάσει από ριζική επεξεργασία. Ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος μεταγλωττίζει. Κυρίως χτένισε την «ιδιότυπη καζαντζακική δημοτική» προσαρμόζοντάς τη στα μέτρα της σύγχρονης καθομιλουμένης, υιοθετώντας ένα σύγχρονο γλωσσικό ιδίωμα. Άλλες φορές μάλιστα απλά αντέγραψε.

Όλη αυτή η διαδικασία τον έφερε ξανά κοντά στον πρώτο του δάσκαλο. Και τόσων άλλων…

Άλλωστε, και ο ίδιος ο Καζαντζάκης διατηρούσε τους δασκάλους και μέντορές του, από τους οποίους αποθησαύρισε τις ιδέες του.

Νίτσε, Μπερξόν, Όμηρος αλλά και Γουίλιαμ Τζέιμς. Ο κορυφαίος αμερικανός ψυχολόγος του οποίου τη βιταλιστική θεωρία ενσάρκωσε ο Ζορμπάς, το γνωστότερο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη. Αν και θα πρέπει να συναγωνιστεί με την Αναφορά στον Γκρέκο και τον Τελευταίο πειρασμό.

Θρυλικές φιγούρες

Για παράδειγμα, η γέννηση του Κ. παρουσιάζεται μέσα από τα μάτια του άξεστου πατέρα του, του ίδιου του καπετάν Μιχάλη από το ομώνυμο μυθιστόρημα. Ο περιβόητος αυτός λογοτεχνικός χαρακτήρας βασίστηκε στον πατέρα του Νίκου Καζαντζάκη.

Η σκηνή από τον Ζορμπά όπου δολοφονείται η χήρα μεταφέρεται περίπου ως έχει στο  μυθιστόρημα. Παραλλαγή υπάρχει μόνο ένα περιστατικό όπου περιγράφεται ως όνειρο του Κ., όταν υποτίθεται ότι πηγαίνει με το φίλο του (τον Σικελιανό) στο Άγιο Όρος.

Προσκύνημα

Ορισμένες φορές, ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος δανείζεται μόνο λίγες φράσεις από το πρωτότυπο και όλο το υπόλοιπο εμπλουτίζεται με δικά του λόγια.

Ως προς τον τρόπο που οργάνωσε τα αποσπάματα, δεν ακολούθησε κάποια ιδιαίτερη κατηγοριοποίηση, άφησε τις αλληγορίες ατάκτως εριμμένες με εντικτώδη τρόπο να πάρουν τη θέση τους στο βιβλίο. Έτσι σταδιακά ανοικοδομήθηκε η επικράτεια αυτού του μυθιστορήματος, που ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος αποκαλεί «προσκύνημα» στο δάσκαλό του. Και δημιουργήθηκε έτσι ένα μυθιστόρημα από τον ίδιο τον Καζαντζάκη, για τον Καζαντζάκη.

Ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος κάποια στιγμή αισθάνεται την ανάγκη να υπεραμυνθεί και του περίφημου δασκάλου του. Ίσως δικαίως.

Λογοτεχνικός μικροαστισμός;

«Κοντά μισό αιώνα τώρα που δημοσιεύω, βλέπω το ντόπιο λογοτεχνικό σινάφι να δυσφορεί με τον Καζαντζάκη. Συνήθως αποφεύγουν να το κάνουν δημοσίως, αφού η υποκρισία στη μικροαστική πατρίδα μας θριαμβεύει.

Η αλήθεια είναι ότι ως συγγραφέας ο δημιουργός του Ζορμπά δεν συγκρίνεται με τους περισσότερους από εμάς. Και δεν αναφέρομαι μόνο στη μοναδική θεματολογία του, για την οποία επίσης τον κατηγόρησαν, υποτιμώντας την ως φολκλόρ. Ή για την καλυτική παρουσία του στοχασμού και των φιλοσοφικών ιδεών στο έργο του.

Κυρίως, είναι η τερατώδης, ασυναγώνιστη διεθνής επιτυχία του αυτή που κάνει οποιονδήποτε ντόπιο συνάδελφό του να νιώθει απέναντί του μειονεκτικά».

Οπωσδήποτε θα μπορούσε να σηκώσει λογοτεχνικές (σισσύφιες) λογομαχίες αυτή η υπόθεση αλλά πρόκειται για συλλογισμό με ερείσματα.

Ο Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε αναντίρρητα ένας από τους πιο διεθνείς έλληνες λογοτέχνες (και από τη στάση και το βίο του αλλά και λόγω της απήχησής του).

Ααυτό αποτυπώνεται σε ορισμένες από τις αλληγορίες που ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος ξεχωρίζει στο νέο βιβλίο του.

Στο νούμερο 164 με τίτλο Αγόρασε ένα τριαντάφυλλο, γράφει:

Κάποτε ο Κ. άκουσε μια κινέζικη παροιμία – έμοιαζε με παραφθορά της γνωστής ευαγγελικής ρήσης από το Κατά Λουκάν «ο έχων δύο χιτώνας μεταδότω τω μη έχοντι»-, που πολύ του άρεσε.

«Αν έχεις δύο πουκάμισα, πούλησε το ένα κι αγόρασε ένα τριαντάφυλλο».

​

Ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος αναμετριέται με τα ιερά τέρατα. Συγκεκριμένα, «αποφάσισα να επιτεθώ στο φαινόμενο Καζαντζάκης», όπως σημειώνει στον πρόλογο του νέου του βιβλίου. Αν και τελικά πρόκειται για έργο αμειγώς τρυφερό.

Το πειραματικό του μυθιστόρημα (δικός του ο προσδιορισμός) τιτλοφορείται Ο Θεός φταίει, που έκανε τον κόσμο τόσο ωραίο – Αλληγορίες από τον Καζαντζάκη (εκδ. Κέδρος, 2024).

Αποτελείται από 259 αλληγορίες (σε αντίστοιχα ευσύνοπτα κεφάλαια) οι οποίες έχουν αποσπαστεί από το τιτάνιο έργο του πληθωρικού κρητικού μυθιστοριογράφου. Εν συνόλω συνθέτουν ένα νέο αφήγημα με πρωταγωνιστή τον Κ.

Λογοτεχνικό πείραμα

Το εξηγεί έξοχα ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος:

«Μέσα από τα μεγάλα κομμάτια από το περίφημο πεντελικό μάρμαρο που είναι το έργο του Καζαντζάκη, όποτε έβλεπα ένα φυλακισμένο μικρό άγαλμα πάλευα, όπως οι γλύπτες, να το απελευθερώσω».

Αυτό το λογοτεχνικό πείραμα προέκυψε το 2018, όταν ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος αναλογιζόταν να γράψει ένα δοκίμιο για την ερωτική ζωή του Καζαντζάκη (ή των ερωτικό ασκητισμό) και βυθίστηκε εκ νέου στη μελέτη του.

Έτσι παρουσιάστηκε ξαφνικά στα έκπληκτα μάτια του, ένας μεγάλος όγκος από ευσύνοπτες αλληγορίες «από τις οποίες κυριολεκτικά βρίθει το έργο του Νίκου Καζαντζάκη». Ένιωσε σαν χρυσορήχος μπροστά σε μία φλέβα χρυσού.

Ο Καζαντζάκης μεταγλωττισμένος

Ο επομονομαζόμενος ως «Κ» χαρακτήρας στο βιβλίο αποτελεί λογοτεχνικό εύρημα. Άλλοτε ταυτίζεται με γνωστούς ήρωες του Καζαντζάκη, άλλοτε και με τον ίδιο τον κρητικό συγγραφέα.

Στις περιπτώσεις που οι αλληγορίες αποδίδονται στον Κ, η αφήγηση από πρωτοπρόσωπη (στο πρωτότυτο) μετατρέπεται σε τριτοπρόσωπη.

Τα αποσπάσματα που περιλαμβάνει το βιβλίο δεν έχουν περάσει από ριζική επεξεργασία. Ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος μεταγλωττίζει. Κυρίως χτένισε την «ιδιότυπη καζαντζακική δημοτική» προσαρμόζοντάς τη στα μέτρα της σύγχρονης καθομιλουμένης, υιοθετώντας ένα σύγχρονο γλωσσικό ιδίωμα. Άλλες φορές μάλιστα απλά αντέγραψε.

Όλη αυτή η διαδικασία τον έφερε ξανά κοντά στον πρώτο του δάσκαλο. Και τόσων άλλων…

Άλλωστε, και ο ίδιος ο Καζαντζάκης διατηρούσε τους δασκάλους και μέντορές του, από τους οποίους αποθησαύρισε τις ιδέες του.

Νίτσε, Μπερξόν, Όμηρος αλλά και Γουίλιαμ Τζέιμς. Ο κορυφαίος αμερικανός ψυχολόγος του οποίου τη βιταλιστική θεωρία ενσάρκωσε ο Ζορμπάς, το γνωστότερο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη. Αν και θα πρέπει να συναγωνιστεί με την Αναφορά στον Γκρέκο και τον Τελευταίο πειρασμό.

Θρυλικές φιγούρες

Για παράδειγμα, η γέννηση του Κ. παρουσιάζεται μέσα από τα μάτια του άξεστου πατέρα του, του ίδιου του καπετάν Μιχάλη από το ομώνυμο μυθιστόρημα. Ο περιβόητος αυτός λογοτεχνικός χαρακτήρας βασίστηκε στον πατέρα του Νίκου Καζαντζάκη.

Η σκηνή από τον Ζορμπά όπου δολοφονείται η χήρα μεταφέρεται περίπου ως έχει στο  μυθιστόρημα. Παραλλαγή υπάρχει μόνο ένα περιστατικό όπου περιγράφεται ως όνειρο του Κ., όταν υποτίθεται ότι πηγαίνει με το φίλο του (τον Σικελιανό) στο Άγιο Όρος.

Προσκύνημα

Ορισμένες φορές, ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος δανείζεται μόνο λίγες φράσεις από το πρωτότυπο και όλο το υπόλοιπο εμπλουτίζεται με δικά του λόγια.

Ως προς τον τρόπο που οργάνωσε τα αποσπάματα, δεν ακολούθησε κάποια ιδιαίτερη κατηγοριοποίηση, άφησε τις αλληγορίες ατάκτως εριμμένες με εντικτώδη τρόπο να πάρουν τη θέση τους στο βιβλίο. Έτσι σταδιακά ανοικοδομήθηκε η επικράτεια αυτού του μυθιστορήματος, που ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος αποκαλεί «προσκύνημα» στο δάσκαλό του. Και δημιουργήθηκε έτσι ένα μυθιστόρημα από τον ίδιο τον Καζαντζάκη, για τον Καζαντζάκη.

Ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος κάποια στιγμή αισθάνεται την ανάγκη να υπεραμυνθεί και του περίφημου δασκάλου του. Ίσως δικαίως.

Λογοτεχνικός μικροαστισμός;

«Κοντά μισό αιώνα τώρα που δημοσιεύω, βλέπω το ντόπιο λογοτεχνικό σινάφι να δυσφορεί με τον Καζαντζάκη. Συνήθως αποφεύγουν να το κάνουν δημοσίως, αφού η υποκρισία στη μικροαστική πατρίδα μας θριαμβεύει.

Η αλήθεια είναι ότι ως συγγραφέας ο δημιουργός του Ζορμπά δεν συγκρίνεται με τους περισσότερους από εμάς. Και δεν αναφέρομαι μόνο στη μοναδική θεματολογία του, για την οποία επίσης τον κατηγόρησαν, υποτιμώντας την ως φολκλόρ. Ή για την καλυτική παρουσία του στοχασμού και των φιλοσοφικών ιδεών στο έργο του.

Κυρίως, είναι η τερατώδης, ασυναγώνιστη διεθνής επιτυχία του αυτή που κάνει οποιονδήποτε ντόπιο συνάδελφό του να νιώθει απέναντί του μειονεκτικά».

Οπωσδήποτε θα μπορούσε να σηκώσει λογοτεχνικές (σισσύφιες) λογομαχίες αυτή η υπόθεση αλλά πρόκειται για συλλογισμό με ερείσματα.

Ο Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε αναντίρρητα ένας από τους πιο διεθνείς έλληνες λογοτέχνες (και από τη στάση και το βίο του αλλά και λόγω της απήχησής του).

Ααυτό αποτυπώνεται σε ορισμένες από τις αλληγορίες που ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος ξεχωρίζει στο νέο βιβλίο του.

Στο νούμερο 164 με τίτλο Αγόρασε ένα τριαντάφυλλο, γράφει:

Κάποτε ο Κ. άκουσε μια κινέζικη παροιμία – έμοιαζε με παραφθορά της γνωστής ευαγγελικής ρήσης από το Κατά Λουκάν «ο έχων δύο χιτώνας μεταδότω τω μη έχοντι»-, που πολύ του άρεσε.

«Αν έχεις δύο πουκάμισα, πούλησε το ένα κι αγόρασε ένα τριαντάφυλλο».