Βία ανηλίκων: Ο Ποινικός Κώδικας αλλάζει ξανά, όμως θα αποτύχει και η αιτία είναι απλή
Θα καταφέρουν οι καινούριες αλλαγές που ανακοινώθηκαν για την ποινική αντιμετώπιση των ανηλίκων να σταματήσουν τη βία; Οι πιθανότητες είναι χαμηλές, όταν επιλέγεται η εύκολη και προφανής λύση αντί για την ουσιαστική αντιμετώπιση.
Το ότι η παραβατικότητα των ανηλίκων αυξάνεται χρόνο με το χρόνο είναι κάτι δεδομένο. Φυσικά, σε αυτή την αύξηση θα πρέπει να συνυπολογιστεί και η αύξηση της εξιχνίασης των εγκλημάτων, η μεγαλύτερη δημοσιότητα των αδικημάτων λόγω των social media και η ευαισθητοποίηση που οδηγεί σε περισσότερες μηνύσεις και εγκλήσεις στις αρχές.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, υπάρχει ένα εντεινόμενο φαινόμενο, για το οποίο οι κοινωνιολόγοι σίγουρα μπορούν να μας διαφωτίσουν καλύτερα. Το τι κάνει ο νόμος, όμως, και πώς το ποινικό δίκαιο καταστέλλει ή επιβαρύνει τη βία είναι ενδεικτικό του αν οι μεταρρυθμίσεις με την πάροδο του χρόνου κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση και αν τελικά τα νέα μέτρα που ανακοινώθηκαν κατά της βίας ανηλίκων θα φέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μεγαλύτερη αυστηρότητα στον ποινικό κολασμό των ανηλίκων, ειδικά όσον αφορά στον εγκλεισμό τους σε ειδικά καταστήματα κράτησης. Είναι, επομένως, ευκόλως συναγόμενο το συμπέρασμα ότι τέτοιου είδους παρεμβάσεις είναι στην καλύτερη περίπτωση αναποτελεσματικές, στη δε χειρότερη έχουν και αυτές το μερίδιό τους στην έξαρση του φαινομένου.
Όταν η φυλάκιση ανηλίκων έπαψε να είναι ταμπού
Η ποινική μεταχείριση των ανηλίκων διακρίνεται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο βρίσκονται τα αναμορφωτικά μέτρα, τα οποία περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου σε ανάδοχη οικογένεια ή ίδρυμα, την παρακολούθηση κοινωνικών προγραμμάτων, την επαγγελματική κατάρτιση και την κοινωφελή εργασία.
Το πιο αυστηρό αναμορφωτικό μέτρο είναι η τοποθέτηση του ανηλίκου σε κέντρο αγωγής, δηλαδή το γνωστό αναμορφωτήριο.
Σε δεύτερο επίπεδο και μόνο κατ’ εξαίρεση ισχύει η κράτηση των ανηλίκων σε ειδικά καταστήματα κράτησης. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο για ανηλίκους άνω των 15 ετών και μόνο για συγκεκριμένα αδικήματα.
Η τάση τα τελευταία χρόνια είναι να οδηγούνται ολοένα περισσότεροι ανήλικοι σε συνθήκες εγκλεισμού, είτε πρόκειται για αναμορφωτήριο είτε για ειδικό κατάστημα κράτησης νέων.
Ήδη με τη μεγάλη αλλαγή στον Ποινικό Κώδικα το 2019, απαλείφθηκε η προϋπόθεση της τέλεσης κακουργήματος για τον εγκλεισμό σε αναμορφωτήριο και πλέον αυτό το έσχατο αναμορφωτικό μέτρο μπορεί να επιβληθεί από το δικαστήριο και σε άλλες περιπτώσεις. Συνεπώς, ενώ πριν το 2019 οδηγούνταν στο αναμορφωτήριο μόνο ανήλικοι που είχαν τελέσει σοβαρά εγκλήματα (π.χ. ληστεία ή βιασμό), τώρα μπορεί να οδηγηθούν ακόμα και για λιγότερο επαχθείς πράξεις (π.χ. κλοπή ή φθορά ξένης ιδιοκτησίας).
Από εκεί και πέρα, παρόμοια στροφή έλαβε χώρα και στις προϋποθέσεις της κράτησης των ανηλίκων σε ειδικό κατάστημα φυλακών. Πριν το 2019, επιβαλλόταν μόνο για κακουργήματα που επέσυραν ποινή ισόβιας κάθειρξης. Με τη μεταρρύθμιση του 2019, έπαψε να υφίσταται η προϋπόθεση της ισόβιας κάθειρξης και προβλέφθηκε κράτηση για όλα τα κακουργήματα αρκεί να εμπεριέχουν στοιχεία βίας ή να στρέφονται κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας.
Με τη γενικότερη αυστηροποίηση του ποινικού δικαίου που επήλθε τον Φεβρουάριο του 2024, δεν απαιτείται πλέον καν η προϋπόθεση της βίας και της πράξης κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας. Το δικαστήριο μπορεί να διατάξει τον εγκλεισμό του ανηλίκου άνω των 15 ετών για οποιοδήποτε κακούργημα, όπως λ.χ. η κλοπή αντικειμένου άνω των 120.000 ευρώ, η διακίνηση ναρκωτικών και η παραβίαση της πνευματικής ιδιοκτησίας κατ’ επάγγελμα.
Οι νέες επικείμενες αλλαγές
Προ ολίγων ημερών προτάθηκαν στο Υπουργικό Συμβούλιο κι άλλες αλλαγές στον Ποινικό Κώδικα που κινούνται σε τρείς άξονες: α) μείωση της ηλικίας ποινικού καταλογισμού και δυνατότητας κράτησης από τα 15 στα 14 έτη, β) αύξηση της ποινής των γονέων για παραμέληση εποπτείας ανηλίκου (από ποινή έως ένα έτος σε ποινή 1-5 έτη), γ) χρηματική ποινή και διοικητικό πρόστιμο στους γονείς που μπορεί να φτάσει έως 10.000 ευρώ.
Πρόκειται για διατάξεις που ανταποκρίνονται μεν στο περί δικαίου αίσθημα για χαρακτηριστική τιμωρία παιδιών και γονέων απέναντι σε σοκαριστικά περιστατικά βίας, όμως γεννάται ειλικρινώς το ερώτημα αν πράγματι θα βελτιώσουν την κατάσταση ή απλώς θα προστεθούν σε ένα πολυδαίδαλο σύστημα αυστηρών ποινών που ή δεν εφαρμόζονται ή είναι αναποτελεσματικές.
Η μείωση της ηλικίας στα 14 έτη είναι κάτι που συζητιόταν καιρό και εντάσσεται στη γενικότερη λογική της αυστηροποίησης και της αντιμετώπισης των ανηλίκων ως εγκληματιών, κάτι που εκ πρώτης όψεως δεν είναι παράλογο. Έχοντας, όμως, την εμπειρία ενός αρκετά μεγάλου χρονικού διαστήματος, όπου η διεύρυνση της φυλάκισης των ανηλίκων δεν είχε τις επιθυμητές συνέπειες, το τι ακριβώς περιμένουμε να αλλάξει παραμένει θολό.
Άλλωστε, η εμπειρία από το εξωτερικό, όπως στις ΗΠΑ και τη Μ. Βρετανία, έχει δείξει ότι όσο πιο μικρά και όσο πιο πολλά παιδιά μπαίνουν σε καθεστώς εγκλεισμού, τόσο περισσότερο εξαπλώνεται η εγκληματικότητα ανάμεσα στους ανηλίκους. Ούτως ή άλλως, η ποινή για κάθε έγκλημα δεν ξεπερνά τα πέντε έτη και η απόλυση υπό όρους παρέχεται στον μισό χρόνο έκτισης. Άρα, ο ανήλικος βγαίνει σύντομα, έχοντας όμως περάσει σημαντικό μέρος των εφηβικών του χρόνων στη φυλακή, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις ευκαιρίες επανένταξής του.
Από την άλλη, η χρηματική ποινή και το διοικητικό πρόστιμο στους γονείς εξαιρετικά αμφίβολα θα οδηγήσουν σε καλύτερη ανατροφή των παιδιών τους, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς τους λόγους για τους οποίους εμφανίζει εξαρχής ένα παιδί παραβατική συμπεριφορά (παραμέληση, κακοποίηση, ενδοοικογενειακή βία). Εξάλλου, ο γονέας είναι αστικά υπεύθυνος για τη ζημία που προκαλεί το παιδί του, οπότε σε κάθε περίπτωση θα κληθεί να πληρώσει σημαντικά ποσά αποζημίωσης στα θύματα των πράξεων του παιδιού του (περιουσιακή ζημία και ηθική βλάβη). Η χρηματική ποινή απλώς θα προστεθεί σε αυτό, καθιστώντας πολλές φορές τον γονέα ανίκανο να ανταποκριθεί.
Η μόνη διάταξη που μπορεί να κάνει τη διαφορά είναι το πιθανό σενάριο φυλάκισης των γονέων. Καθώς η ποινή αυξάνεται και θα ξεπερνά το ένα έτος, η αναστολή της ποινής δεν θα εφαρμόζεται λόγω των αλλαγών στον Ποινικό Κώδικα εδώ και λίγους μήνες, οπότε η πραγματική έκτιση θα είναι συχνή πραγματικότητα.
Μην ξεχνάμε, όμως, ότι το αδίκημα της παραμέλησης εποπτείας ανηλίκου προϋποθέτει υπαιτιότητα του γονέα για το γεγονός ότι δεν παρεμπόδισε τον ανήλικο να τελέσει αξιόποινη πράξη. Αυτή η υπαιτιότητα, είτε πρόκειται για δόλο είτε πολύ περισσότερο για αμέλεια, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα μπορεί να αποδεικνύεται στο δικαστήριο και να οδηγεί στην καταδίκη του γονέα.
Υπάρχει λύση;
Προφανώς, η παραβατικότητα των ανηλίκων είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο θέμα και το να επιρρίπτεται όλο το βάρος για την άμβλυνση του φαινομένου στο ποινικό δίκαιο είναι απλοϊκή προσέγγιση.
Απλοϊκό, όμως, είναι και το να πιστεύει κανείς ότι η περισσότερη φυλακή στα παιδιά είναι αναγκαία και ικανή συνθήκη για τη νουθεσία τους. Άλλες λύσεις μπορούν προφανώς να προτείνουν οι παιδοψυχολόγοι και οι κοινωνιολόγοι.
Από την σκοπιά του ποινικού δικαίου, πάντως, η διεθνής εμπειρία, ιδιαίτερα σε χώρες του εξωτερικού έχει να μας διδάξει πολλά. Σε χώρες που παρατηρήθηκε έλεγχος του φαινομένου, όπως οι σκανδιναβικές, αυτό συνέβη επειδή, εκτός των άλλων, δόθηκε σοβαρή βάση στην ενίσχυση και πραγματική αξία των αναμορφωτικών μέτρων.
Ναι, ο νέος Ποινικός Κώδικας του 2024 προσέθεσε νέες διατάξεις στα αναμορφωτικά μέτρα, όπως τη συμμετοχή σε αθλητικά σωματεία και την παρακολούθηση πολιτιστικών προγραμμάτων. Η θέσπιση, βέβαια, δεν αρκεί. Είναι μια σωστή αφετηρία, πρέπει όμως να γίνεται με οργάνωση και ισχυρή διάθεση σε κρατικό επίπεδο για αναβάθμιση και καίρια υποστήριξη των δομών και των κατάλληλων επαγγελματιών.
Στην Ελλάδα, όμως, όπου η συνολική δομή προστασίας του παιδιού πάσχει σοβαρά, τέτοιου είδους νομοθετικές πρωτοβουλίες μένουν λίγο ως πολύ στα χαρτιά…
Διαβάστε επίσης:
Θα καταφέρουν οι καινούριες αλλαγές που ανακοινώθηκαν για την ποινική αντιμετώπιση των ανηλίκων να σταματήσουν τη βία; Οι πιθανότητες είναι χαμηλές, όταν επιλέγεται η εύκολη και προφανής λύση αντί για την ουσιαστική αντιμετώπιση.
Το ότι η παραβατικότητα των ανηλίκων αυξάνεται χρόνο με το χρόνο είναι κάτι δεδομένο. Φυσικά, σε αυτή την αύξηση θα πρέπει να συνυπολογιστεί και η αύξηση της εξιχνίασης των εγκλημάτων, η μεγαλύτερη δημοσιότητα των αδικημάτων λόγω των social media και η ευαισθητοποίηση που οδηγεί σε περισσότερες μηνύσεις και εγκλήσεις στις αρχές.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, υπάρχει ένα εντεινόμενο φαινόμενο, για το οποίο οι κοινωνιολόγοι σίγουρα μπορούν να μας διαφωτίσουν καλύτερα. Το τι κάνει ο νόμος, όμως, και πώς το ποινικό δίκαιο καταστέλλει ή επιβαρύνει τη βία είναι ενδεικτικό του αν οι μεταρρυθμίσεις με την πάροδο του χρόνου κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση και αν τελικά τα νέα μέτρα που ανακοινώθηκαν κατά της βίας ανηλίκων θα φέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μεγαλύτερη αυστηρότητα στον ποινικό κολασμό των ανηλίκων, ειδικά όσον αφορά στον εγκλεισμό τους σε ειδικά καταστήματα κράτησης. Είναι, επομένως, ευκόλως συναγόμενο το συμπέρασμα ότι τέτοιου είδους παρεμβάσεις είναι στην καλύτερη περίπτωση αναποτελεσματικές, στη δε χειρότερη έχουν και αυτές το μερίδιό τους στην έξαρση του φαινομένου.
Όταν η φυλάκιση ανηλίκων έπαψε να είναι ταμπού
Η ποινική μεταχείριση των ανηλίκων διακρίνεται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο βρίσκονται τα αναμορφωτικά μέτρα, τα οποία περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου σε ανάδοχη οικογένεια ή ίδρυμα, την παρακολούθηση κοινωνικών προγραμμάτων, την επαγγελματική κατάρτιση και την κοινωφελή εργασία.
Το πιο αυστηρό αναμορφωτικό μέτρο είναι η τοποθέτηση του ανηλίκου σε κέντρο αγωγής, δηλαδή το γνωστό αναμορφωτήριο.
Σε δεύτερο επίπεδο και μόνο κατ’ εξαίρεση ισχύει η κράτηση των ανηλίκων σε ειδικά καταστήματα κράτησης. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο για ανηλίκους άνω των 15 ετών και μόνο για συγκεκριμένα αδικήματα.
Η τάση τα τελευταία χρόνια είναι να οδηγούνται ολοένα περισσότεροι ανήλικοι σε συνθήκες εγκλεισμού, είτε πρόκειται για αναμορφωτήριο είτε για ειδικό κατάστημα κράτησης νέων.
Ήδη με τη μεγάλη αλλαγή στον Ποινικό Κώδικα το 2019, απαλείφθηκε η προϋπόθεση της τέλεσης κακουργήματος για τον εγκλεισμό σε αναμορφωτήριο και πλέον αυτό το έσχατο αναμορφωτικό μέτρο μπορεί να επιβληθεί από το δικαστήριο και σε άλλες περιπτώσεις. Συνεπώς, ενώ πριν το 2019 οδηγούνταν στο αναμορφωτήριο μόνο ανήλικοι που είχαν τελέσει σοβαρά εγκλήματα (π.χ. ληστεία ή βιασμό), τώρα μπορεί να οδηγηθούν ακόμα και για λιγότερο επαχθείς πράξεις (π.χ. κλοπή ή φθορά ξένης ιδιοκτησίας).
Από εκεί και πέρα, παρόμοια στροφή έλαβε χώρα και στις προϋποθέσεις της κράτησης των ανηλίκων σε ειδικό κατάστημα φυλακών. Πριν το 2019, επιβαλλόταν μόνο για κακουργήματα που επέσυραν ποινή ισόβιας κάθειρξης. Με τη μεταρρύθμιση του 2019, έπαψε να υφίσταται η προϋπόθεση της ισόβιας κάθειρξης και προβλέφθηκε κράτηση για όλα τα κακουργήματα αρκεί να εμπεριέχουν στοιχεία βίας ή να στρέφονται κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας.
Με τη γενικότερη αυστηροποίηση του ποινικού δικαίου που επήλθε τον Φεβρουάριο του 2024, δεν απαιτείται πλέον καν η προϋπόθεση της βίας και της πράξης κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας. Το δικαστήριο μπορεί να διατάξει τον εγκλεισμό του ανηλίκου άνω των 15 ετών για οποιοδήποτε κακούργημα, όπως λ.χ. η κλοπή αντικειμένου άνω των 120.000 ευρώ, η διακίνηση ναρκωτικών και η παραβίαση της πνευματικής ιδιοκτησίας κατ’ επάγγελμα.
Οι νέες επικείμενες αλλαγές
Προ ολίγων ημερών προτάθηκαν στο Υπουργικό Συμβούλιο κι άλλες αλλαγές στον Ποινικό Κώδικα που κινούνται σε τρείς άξονες: α) μείωση της ηλικίας ποινικού καταλογισμού και δυνατότητας κράτησης από τα 15 στα 14 έτη, β) αύξηση της ποινής των γονέων για παραμέληση εποπτείας ανηλίκου (από ποινή έως ένα έτος σε ποινή 1-5 έτη), γ) χρηματική ποινή και διοικητικό πρόστιμο στους γονείς που μπορεί να φτάσει έως 10.000 ευρώ.
Πρόκειται για διατάξεις που ανταποκρίνονται μεν στο περί δικαίου αίσθημα για χαρακτηριστική τιμωρία παιδιών και γονέων απέναντι σε σοκαριστικά περιστατικά βίας, όμως γεννάται ειλικρινώς το ερώτημα αν πράγματι θα βελτιώσουν την κατάσταση ή απλώς θα προστεθούν σε ένα πολυδαίδαλο σύστημα αυστηρών ποινών που ή δεν εφαρμόζονται ή είναι αναποτελεσματικές.
Η μείωση της ηλικίας στα 14 έτη είναι κάτι που συζητιόταν καιρό και εντάσσεται στη γενικότερη λογική της αυστηροποίησης και της αντιμετώπισης των ανηλίκων ως εγκληματιών, κάτι που εκ πρώτης όψεως δεν είναι παράλογο. Έχοντας, όμως, την εμπειρία ενός αρκετά μεγάλου χρονικού διαστήματος, όπου η διεύρυνση της φυλάκισης των ανηλίκων δεν είχε τις επιθυμητές συνέπειες, το τι ακριβώς περιμένουμε να αλλάξει παραμένει θολό.
Άλλωστε, η εμπειρία από το εξωτερικό, όπως στις ΗΠΑ και τη Μ. Βρετανία, έχει δείξει ότι όσο πιο μικρά και όσο πιο πολλά παιδιά μπαίνουν σε καθεστώς εγκλεισμού, τόσο περισσότερο εξαπλώνεται η εγκληματικότητα ανάμεσα στους ανηλίκους. Ούτως ή άλλως, η ποινή για κάθε έγκλημα δεν ξεπερνά τα πέντε έτη και η απόλυση υπό όρους παρέχεται στον μισό χρόνο έκτισης. Άρα, ο ανήλικος βγαίνει σύντομα, έχοντας όμως περάσει σημαντικό μέρος των εφηβικών του χρόνων στη φυλακή, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις ευκαιρίες επανένταξής του.
Από την άλλη, η χρηματική ποινή και το διοικητικό πρόστιμο στους γονείς εξαιρετικά αμφίβολα θα οδηγήσουν σε καλύτερη ανατροφή των παιδιών τους, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς τους λόγους για τους οποίους εμφανίζει εξαρχής ένα παιδί παραβατική συμπεριφορά (παραμέληση, κακοποίηση, ενδοοικογενειακή βία). Εξάλλου, ο γονέας είναι αστικά υπεύθυνος για τη ζημία που προκαλεί το παιδί του, οπότε σε κάθε περίπτωση θα κληθεί να πληρώσει σημαντικά ποσά αποζημίωσης στα θύματα των πράξεων του παιδιού του (περιουσιακή ζημία και ηθική βλάβη). Η χρηματική ποινή απλώς θα προστεθεί σε αυτό, καθιστώντας πολλές φορές τον γονέα ανίκανο να ανταποκριθεί.
Η μόνη διάταξη που μπορεί να κάνει τη διαφορά είναι το πιθανό σενάριο φυλάκισης των γονέων. Καθώς η ποινή αυξάνεται και θα ξεπερνά το ένα έτος, η αναστολή της ποινής δεν θα εφαρμόζεται λόγω των αλλαγών στον Ποινικό Κώδικα εδώ και λίγους μήνες, οπότε η πραγματική έκτιση θα είναι συχνή πραγματικότητα.
Μην ξεχνάμε, όμως, ότι το αδίκημα της παραμέλησης εποπτείας ανηλίκου προϋποθέτει υπαιτιότητα του γονέα για το γεγονός ότι δεν παρεμπόδισε τον ανήλικο να τελέσει αξιόποινη πράξη. Αυτή η υπαιτιότητα, είτε πρόκειται για δόλο είτε πολύ περισσότερο για αμέλεια, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα μπορεί να αποδεικνύεται στο δικαστήριο και να οδηγεί στην καταδίκη του γονέα.
Υπάρχει λύση;
Προφανώς, η παραβατικότητα των ανηλίκων είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο θέμα και το να επιρρίπτεται όλο το βάρος για την άμβλυνση του φαινομένου στο ποινικό δίκαιο είναι απλοϊκή προσέγγιση.
Απλοϊκό, όμως, είναι και το να πιστεύει κανείς ότι η περισσότερη φυλακή στα παιδιά είναι αναγκαία και ικανή συνθήκη για τη νουθεσία τους. Άλλες λύσεις μπορούν προφανώς να προτείνουν οι παιδοψυχολόγοι και οι κοινωνιολόγοι.
Από την σκοπιά του ποινικού δικαίου, πάντως, η διεθνής εμπειρία, ιδιαίτερα σε χώρες του εξωτερικού έχει να μας διδάξει πολλά. Σε χώρες που παρατηρήθηκε έλεγχος του φαινομένου, όπως οι σκανδιναβικές, αυτό συνέβη επειδή, εκτός των άλλων, δόθηκε σοβαρή βάση στην ενίσχυση και πραγματική αξία των αναμορφωτικών μέτρων.
Ναι, ο νέος Ποινικός Κώδικας του 2024 προσέθεσε νέες διατάξεις στα αναμορφωτικά μέτρα, όπως τη συμμετοχή σε αθλητικά σωματεία και την παρακολούθηση πολιτιστικών προγραμμάτων. Η θέσπιση, βέβαια, δεν αρκεί. Είναι μια σωστή αφετηρία, πρέπει όμως να γίνεται με οργάνωση και ισχυρή διάθεση σε κρατικό επίπεδο για αναβάθμιση και καίρια υποστήριξη των δομών και των κατάλληλων επαγγελματιών.
Στην Ελλάδα, όμως, όπου η συνολική δομή προστασίας του παιδιού πάσχει σοβαρά, τέτοιου είδους νομοθετικές πρωτοβουλίες μένουν λίγο ως πολύ στα χαρτιά…
Διαβάστε επίσης:
